Een symposium met Dr. Mark S. Kinzer

Postmissionary Messianic Judaism: Necessary Hinge for Bilateral Ecclesiology in Solidarity with Israel – Een Symposium met Mark Kinzer aan de CHE 17 januari 2025

Door Jeroen Bol, voorzitter van de Jules Isaac Stichting

Vrijdag 17 januari 2025 zal een symposium plaatsvinden aan de CHE te Ede met Dr. Mark S. Kinzer. Dr. Kinzer zal dan een lezing geven over de betekenis van messiaans jodendom voor de ecclesiologie. De titel van zijn lezing luidt Postmissionary Messianic Judaism: Necessary Hinge for Bilateral Ecclesiology in Solidarity with Israel. Drie Nederlandse theologen zullen op Kinzers lezing reageren en met hem in gesprek gaan: professor dr. Arnold Huijgen, PThU Amsterdam, professor dr. Henk A. Bakker, VU Amsterdam en dr. Arco den Heijer universitair docent aan de Theologische Universiteit Utrecht. Er zal ruim gelegenheid zijn om vragen te stellen aan Mark Kinzer en de drie respondenten. De lezingen zullen in het Engels worden gegeven zonder vertaling. Nadere informatie over het symposium is te vinden op julesisaacstichting.org

De Amerikaanse Jood Mark S. Kinzer (1952) behoort zonder meer tot de belangrijkste messiaans-joodse theologen van dit moment. ¹ Hij groeide op in een conservatief Joods gezin. In 1971 kwam hij tot geloof in Jezus, in Messiah Yeshua zoals hij zelf zegt. Hij was toen negentien jaar.
Al snel daarna wist hij dat zijn nieuw gevonden geloof in Jezus binnen de context van het Jodendom uitgeleefd zou gaan worden. Anders gezegd, van begin af aan stond het voor Kinzer vast dat zijn geloof in Jezus geen breuk met zijn Jood zijn en met het Jodendom betekende. Zijn nieuwe geloof in Jezus bleek het begin van een fascinerende ontdekkingstocht waaraan hij de rest van zijn leven is gaan wijden: hoe tegelijk voluit Jood te zijn én voluit gelovige in Jezus als de Messias van Israël en de Zoon van God. En, hoe tegelijk deel uit te maken van de ecclesia, de gemeente van Christus én van het Joodse volk. De klassieke opvatting zowel van christelijke als van Joodse zijde is dat dit niet tegelijk kan. Je bent óf jood, óf je bent christen.
Kinzer is tot een heel andere conclusie gekomen: het kan wel degelijk. Hij heeft er na verloop van jaren in een nieuwe kijk op de ecclesiologe theologisch woorden aan weten te geven: ‘bilaterale ecclesiologie’. Bilaterale ecclesiologie staat voor een opvatting over het wezen van de Kerk die volgens mij als geen ander de diepe verbondenheid van Jezus, Israël en de Kerk recht doet en toelicht. Michael Mulder wijdde er in Theologia Reformata een artikel aan onder de titel ‘Een bipolaire ecclesiologie? Uitdaging aan de kerk door de messiaanse Joodse theoloog Mark S. Kinzer’. ²

In Kinzers ecclesiologie functioneert messiaans jodendom als een brug tussen het volk Israël en de kerk uit de volken. Een brug die beide werelden verbindt. Messiaans Jodendom heeft volgens hem de mogelijkheid om deze unieke brugfunctie te (gaan) vervullen daar ze in zijn model tegelijk deel uitmaakt van het volk Israël en van de wereldwijde ecclesia. De concrete verwezenlijking van bilaterale ecclesiologie in kerkelijke praktijk is nog toekomstmuziek, weet Kinzer. Het is volgens hem uiteindelijk niet aan mensen om dit te realiseren. Kinzer is er diep van overtuigd dat God dit zelf mogelijk zal gaan maken en realiseren, het helen van de aloude breuk tussen kerk en jodendom. ³ Hij noemt het ergens het ‘oerschisma’, een schisma dat volgens Kinzer niet door God gewild is. Voor het helen van dit meest bepalende schisma binnen het volk van God ziet Kinzer een unieke en profetische rol weggelegd voor wat hij noemt Postmissionary Messianic Judaism. In het boek met de gelijknamige titel wordt duidelijk wat hij met die term bedoelt en geeft hij de exegetische, theologische en historische onderbouwing van het concept. Postmissionary Messianic Judaism is de onmisbare bouwsteen in zijn bilaterale ecclesiologie.
In Kinzers model van een ‘bilaterale ecclesiologie’ gaat Israël niet op in de kerk en de kerk gaat niet op in Israël. Binnen het ene volk van God blijft de jood jood en de niet-jood blijft niet-jood (heiden). Maar het is geen tweewegenleer. Jood en niet-Jood zijn voor het heil volledig afhankelijk van Yeshua de Messias. Tegelijk maakt in Kinzers theologie ook de jood die de God van Israël belijdt maar Jezus (nog) niet belijdt als messias, voluit deel uit van het volk van God. Kinzer spreekt in dit verband over de ‘verborgen aanwezigheid van Jezus in het jodendom door de eeuwen heen. Het moge duidelijk zijn dat deze gedachte haaks staat op het klassieke belijden van zowel de kerk als het jodendom. Dat maakt het natuurlijk tot een spannnende theologische exercitie. Hier is ontegenzeggelijk sprake van een paradigmaverschuiving. Mark Kinzer ziet het getuigen van Jezus’ verborgen aanwezigheid in het jodendom als centraal in de missie van het postmissionaire messiaanse jodendom onder zowel het Joodse volk als de kerk.

Kinzers bilaterale ecclesiologie staat voor een visie op het wezen van de ecclesia waarin werkelijk en fundamenteel afscheid nemen van het vervangingsdenken een cruciaal leitmotiv is. Het eeuwenoude vervangingsdenken heeft volgens Kinzer grote schade aangericht, binnen de kerk en binnen het jodendom. Bovengenoemde paradigmaverschuiving ziet hij als een onmisbare bouwsteen om tot een nieuw theologisch model te komen dat het vervangingsdenken werkelijk achter zich weet te laten (post-supersessionist theologie).
In zijn grondleggende boek uit 2005 Postmissionary Messianic Judaism legt Kinzer zijn exegetische en theologische kaarten voor dit alles op tafel. In de inleiding schrijft hij het volgende: “Ondanks de titel gaat dit boek niet hoofdzakelijk over messiaans jodendom. Veeleer is het een boek over de ecclesia – de gemeenschap van hen die geloven in Jezus de Messias – en over de relatie van deze gemeenschap met het Joodse volk. Het is een boek over vervangingsdenken (‘supersessionism’) en over de ecclesiologische implicaties van de verwerping van het vervangingsdenken. (…) In de decennia sinds de Holocaust hebben veel christenen deze leer van vervangingsdenken verworpen. Maar het ziet ernaar uit dat weinigen hebben geleerd het Nieuwe Testament te lezen op een wijze die los is van vervangingsdenken. Het heeft er alle schijn van dat zelfs nog minder mensen over de ecclesiologische implicaties van hun nieuwe gezindheid hebben nagedacht.” ⁴ De ondertitel van het boek luidt dan ook niet voor niets Redefining Christian Engagement with the Jewish People.

Postmissionary Messianic Judaism is een baanbrekend en indrukwekkend boek. Zo wordt het ook door veel theologen gezien. Het is wat mij betreft een van de belangrijkste boeken over de relatie Kerk-Israël die de afgelopen twintig jaar zijn verschenen. Kinzers voorstellen verdienen de volle aandacht van iedere theoloog die met Kerk en Israël bezig is. Prof. dr. Henk Bakker (VU) besloot zijn artikel over Mark Kinzer in 2015 in Soteria met de volgende woorden: “Zijn boodschap kan en mag niet aan de Nederlandse kerk voorbijgaan. Als pastor, profeet en wetenschapper is Kinzer de ideale belichaming van een van de meest nijpende vraagstukken die op de agenda van de kerk drukt. Ik zeg daarom: Luister aandachtig naar hem en ga de discussie aan.“ ⁵
De breed gerespecteerde Amerikaanse theoloog Richard J. Mouw (Fuller Theological Seminary) schreef in 2005 de volgende aanbeveling voor Postmissionary Messianic Judaism: “This is a breakthrough study for all who care about Jewish-Christian relationships. Mark Kinzer makes a convincing case for seeing those relationships in a state of schism that desperately needs to be healed. He also offers refreshing clarity for those of us who have not been able to decide until now how to approach the supersessionist issue.“ ⁶

Mark Kinzer promoveerde in 1995 aan de Universiteit van Michigan met een proefschrift over Psalm 8. ⁷ In 2001 ontving hij zijn benoeming als rabbi voor de Union of Messianic Jewish Congregations (UMJC). Mark Kinzer woont in Ann Arbor, in Michigan, Verenigde Staten. Hij is emeritus rabbi van de Messiaans Joodse gemeente Zera Avraham aldaar. ⁸ Kinzer stichtte deze gemeente samen met anderen in 1993 en diende de gemeente als rabbi tot hij in 2018 met emeritaat ging. Kinzer is een productief theoloog. Van zijn hand verschenen de afgelopen twintig jaar zes boeken die de nodige aandacht hebben getrokken. In al deze boeken komt, telkens vanuit andere invalshoeken, de complexe eenheid van Kerk en Israël als het volk van God ter sprake. En de blijvende verscheidenheid van jood en heiden (niet-jood) binnen dit ene volk van God. Israël gaat niet op in de kerk en de gelovige heiden wordt geen jood. Het eerste in de reeks is Postmissionary Messianic Judaism’. Dit boek heeft intussen veel tongen losgemaakt. Het heeft veel bijval gekregen en ook (soms stevige) kritiek. Naast veel aandacht voor ecclesiologie neemt in Kinzers theologie ook de christologie een grote plaats in. In zijn latere werk komen ook de eschatologie en de landbelofte aan bod. ⁹

Kinzer is tevens inspirator voor een heel nieuwe generatie messiaans joodse theologen. Belangrijke namen in dit verband zijn Jennifer M. Rosner (PhD, Fuller Theological Seminary) ¹⁰ en David Rudolph (PhD, Cambridge University) ¹¹. De nog jonge beweging van Messiaans Jodendom begint langzaam maar zeker gehoor te vinden in de bredere theologische wereld. Van die doorbraak getuigt ook het in 2013 verschenen ‘Introduction to Messianic Judaism’. ¹² Deze boeiende bundel met dertien essays door messiaans-joodse theologen en vijftien essays van de hand van niet-Joodse christelijke theologen getuigt van groeiende erkenning en samenwerking. En in Nederland getuigde het zomernummer 2015 van Soteria, kwartaalblad voor evangelische theologische bezinning, ook van groeiende interesse voor de messiaans joodse theologische stemmen. Een deel van dit nummer was gewijd aan de theologie van Mark Kinzer.

Een bijzondere doorbraak was het driedaags symposium in de zomer van 2022 aan de Universiteit van Wenen onder het beschermheerschap van aartsbisschop kardinaal Schönborn. Titel van het symposium was ‘Jesus – also the Messiah for Israel? Messianic Jewish Movement and Christianity in Dialogue’. Nooit eerder in de lange geschiedenis van de kerk was messiaans jodendom en messiaans-joodse theologie onderwerp van een symposium van dit statuur. Een symposium waar zowel de kerk als een gerespecteerde universiteit nauw bij betrokken waren en openlijk hun naam aan verbonden. Een hele reeks van met name rooms-katholieke en protestante hoogleraren en theologen uit Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Oekraïne, Israël en Nederland werkten aan het symposium mee. Zij vertegenwoordigen een rijk scala aan geloofstradities: rooms-katholiek, orthodox, luthers, gereformeerd, evangelisch, charismatisch. En dan ook dus vijf messiaans-joodse theologen. Mark Kinzer was een van hen. Met name hun aanwezigheid en hun bijdragen maakten dit symposium tot een unieke gebeurtenis. Voor allen die het bijwoonden was het een onvergetelijke belevenis. ¹³ Alle referaten en de reacties erop zijn in een Duitstalige uitgave in boekvorm verschenen bij uitgeverij Herder. ¹⁴ De uitgave bevat twee bijdragen van Kinzer zelf. Later dit jaar (2024) verschijnt de Engelstalige editie.

Vermeldenswaard is ook het debat dat Mark Kinzer en N.T. (Tom) Wright op 19 september 2019 met elkaar hadden aan Samford University in Alabama. Het bijna twee uur durende debat had als onderwerp A dialogue on the meaning of Israel en is in zijn geheel terug te kijken. ¹⁵ Kinzer heeft een bijzondere relatie met Tom Wright. Enerzijds heeft hij grote bewondering voor Wright. Bepaalde concepten uit Wrights theologie, met name die over Jezus als ‘one man Israel’ zijn heel belangrijk voor Kinzer geweest in de ontwikkeling van zijn eigen theologisch denken. Anderzijds beticht hij Wright ervan toch een vorm van vervangingsdenken aan te hangen, iets wat Wright zelf in alle toonaarden ontkent. Kinzer gaf over deze kwestie twee lezingen tijdens een studiedag die de Jules Isaac Stichting belegde in 2018. Ook deze lezingen zijn geheel terug te kijken. ¹⁶

Kinzer is ervan overtuigd dat de diepe breuk tussen het jodendom en het christendom en de heel tragische en pijnlijke geschiedenis die daarop volgde, niet door God gewild is. Hij ziet het eeuwenoude conflict tussen christendom en jodendom als een schisma dat ooit geheeld zal gaan worden. Zoals gezegd ziet Kinzer het vervangingsdenken als een ernstige dwaling die grote schade heeft aangericht. Onze tijd is uniek in die zin dat voor het eerst in de geschiedenis van de kerk veel kerkgenootschappen en christenen begonnen zijn afstand te nemen van het vervangingsdenken. De enorme schok die de Holocaust teweeg heeft gebracht heeft hier een grote rol in gespeeld.
Binnen Kinzers theologie blijft het verbond van God met het volk Israël recht overeind staan. Tegelijk belijdt hij Jezus als de Messias van Israël en als de Zoon van God. Hij ziet het sterven van Jezus en zijn opstanding als cruciaal belangrijk voor zowel de kerk als voor Israël, voor de Jood en voor de Griek. Was Jezus eeuwenlang degene die christendom en Jodendom verdeelde, in de theologie van Mark Kinzer is Jezus juist degene die Kerk en Israël verbindt. Hij ziet Jezus zowel in het hart van de Kerk als in het hart van het Jodendom. De zorgvuldige wijze waarop hij dit exegetisch en theologisch in zijn boeken onderbouwt is tegelijk indrukwekkend en fascinerend. Keer op keer blijkt hoe grondig hij thuis is in zowel de christelijke als de joodse theologische traditie.

Mark Kinzer is niet alleen een denker, hij is ook een man van actie, en een bruggenbouwer. Hij heeft aan de wieg gestaan van diverse belangrijke initiatieven om de jonge messiaans-joodse beweging te versterken en op een hoger theologisch plan te brengen. Zo was hij medeoprichter en rector (en nu senior onderzoeker) van het Messianic Jewish Theological Institute (MJTI) in Los Angeles. Kinzer maakt sinds 1996 ook deel uit van het Theologisch Comité van de Union of Messianic Jewish Congregations (UMJC), een overkoepelend orgaan van samenwerkende messiaans-joodse gemeenten. Hij is ook een van de stichters van Hashivenu, een platform van messiaans-joodse leiders dat zich ten doel stelt de messiaans-joodse gemeenschap theologisch te versterken en verrijken, en zo de hele gemeenschap op een hoger plan te brengen. ¹⁷

Heel bijzonder is ook dat Kinzer vanaf het jaar 2000, samen met een aantal andere messiaans joodse theologen, twintig jaar lang een sleutelrol heeft vervuld in een diepgaande theologische dialoog met vooraanstaande Rooms-katholieke theologen. Jaarlijks kwam de groep een aantal dagen samen, om en om in Rome en Jeruzalem. In 2015 verscheen zijn boek ‘Searching Her Own Mystery; Nostra Aetate, the Jewish People and the Identity of the Church‘. Dit boek is een vrucht van deze dialoog. Kinzer investeert eveneens in het bouwen van bruggen naar de bredere orthodoxe Joodse gemeenschap. Ook daar hoopt hij erkenning te krijgen voor het Messiaans Jodendom. Juist omdat hij het rabbinale Jodendom volstrekt serieus neemt vindt hij ook hier langzaam in toenemende mate gehoor. Dit laatste blijkt met name uit Kinzers standpunt dat iedere Jood in het kader van het verbond dat Israël met God heeft, gehouden is om op een of andere wijze de Thora te onderhouden. Dus ook de Messiaanse Joden. Dit principieel Joodse standpunt wekt vertrouwen en opent langzamerhand deuren in de bredere Joodse wereld. Joden die in Jezus geloven zijn binnen de Joodse gemeenschap eeuwenlang als verraders en afvalligen gezien. Dat hier nu openingen beginnen te ontstaan, ook al is het nog maar op kleine schaal, is zonder meer een bijzondere nieuwe ontwikkeling.

En dan werkt Kinzer ook nog aan het bouwen van bruggen binnen de messiaans-joodse beweging zelf, een beweging die jong, heel divers en nog volop in ontwikkeling is. ¹⁸ Hiervoor richtte hij in 2010 samen met anderen de Helsinki Consultation op. Jaarlijks ontmoetten sinds 2010 Messiaanse Joden die tot messiaans-joodse gemeenten behoren, en Joodse gelovigen die deel blijven uit maken van Rooms-katholieke, Protestantse en Orthodoxe kerken elkaar. Met als doel diepgaand met elkaar in gesprek te gaan, van elkaar te leren en elkaar te versterken. De neerslag van die beraadslagingen is te vinden op de website van de Helsinki Consultation. ¹⁹ In 2019 leidde dit tot de oprichting van een nieuw mondiaal platform voor joden die Jezus als Messias belijden en blijvend belang hechten aan hun joodse identiteit. De naam van dit platform dat in 2020 daadwerkelijk van start ging luidt Yachad BeYeshua wat staat voor ‘Een in Jezus’. ²⁰

Het symposium dat D.V. 17 januari aan de CHE gehouden zal worden biedt een unieke gelegenheid om kennis te maken met een van de belangrijkste en boeiendste messiaans joodse theologische denkers van onze tijd. Wanneer we 17 januari naar Mark Kinzer gaan luisteren en met hem in gesprek gaan, ontmoeten we in hem tegelijk die bredere fascinerende gemeenschap van messiaans jodendom die hij vertegenwoordigt. Ook dat is meer dan de moeite waard.

Nog veel meer informatie over Mark Kinzer is te vinden op zijn website: www.markkinzer.com .

Voetnoten

¹ ‘Messiaans jodedom’ is de Nederlandse vertaling van ‘Messianic Judaism’. Messianic Judaism staat voor de beweging die eind jaren zestig van de vorige eeuw voortkwam uit de eerdere beweging van Hebrew Chistianity. Messianic Judaism onderscheidt zich van Hebrew Christianity in de nog grotere nadruk op de joodse identiteit. Zo legt Messianic Judaism een grotere nadruk op het onderhouden van de Thora als blijvende leefregel, ook voor joden die Jezus als Messias belijden.

² ‘Een bipolaire ecclesiologie? Uitdaging aan de kerk door de messiaanse Joodse theoloog Mark S.Kinzer’, Theologia
Reformata 58/4 (dec. 2015), 399-403.

³ Kinzer, Postmissionary Messianic Judaism, 303-310

⁴ Kinzer, Postmissionary Messianic Judaism, 12, vertaling citaat door Jeroen Bol

⁵ Soteria, kwartaalblad voor evangelische theologische bezinning, 32e jaargang, nummer 2, 2015, pag.36

⁶ Aanbeveling op achterzijde van Postmissionary Messianic Judaism

⁷ ‘All things under his feet – Psalm 8 in the New Testament and in other Jewish Literature of late Antiquity’

⁸ www.czaa2.org is de website van de gemeente

⁹ Jerusalem Crucified, Jerusalem Risen: The Resurrected Messiah, the Jewish People, and the Land of Promise en Besorah; The Resurrection of Jerusalem and the Healing of a Fractured Gospel

¹⁰ Rosner, Healing the Schism: Barth Rosenzweig, and the New Jewish-Christian Encounter, Fortress Press, 2015

¹¹ Rudolph, A Jew to The Jews: Jewish Contours of Pauline Flexibility in 1 Corinthians 9:19-23, Pickwick Publications, 2016

¹² David Rudolph & Joel Willits general editors, Introduction to Messianic Judaism: Its Ecclesial Context and Biblical Foundations, Zondervan, 2013

¹³ Zie voor een verslag van het symposium julesisaacstichting.org/een-uniek-symposium-in-wenen/

¹⁴ ‘Jesus – der Messias Israels? Messianisches Judentum und christliche Theologie im Gespräch’, Herder , 2023

¹⁵ www.youtube.com/watch?v=qIBt64m-Py4

¹⁶ julesisaacstichting.org/our-videos-and-audios/

¹⁷ hashivenu.org

¹⁸ Bedenk dat messaans-jodendom in haar huidige vorm pas stamt van eind jaren zestig van de vorige eeuw.

¹⁹ helsinkiconsultation.squarespace.com/helsinki-consultation/

²⁰ www.yachad-beyeshua.org/our-history

Bibliografie

Postmissionary Messianic Judaism; Redefining Christian Engagement with the Jewish People, Mark S. Kinzer, Brazos Press, 2005

Israel’s Messiah and the People of God: a Vision for Messianic Jewish Covenant Fidelity, Mark S. Kinzer, Jennifer M. Rosner, editor, Cascade Books, Imprint of Wipf and Stock, 2011

Mark S. Kinzer en zijn bilaterale kerkvisie, Henk Bakker; Een bilaterale kerk van christenen uit de joden en uit de heidenen: Interview met Mark S. Kinzer, Jeroen Bol, Soteria, Kwartaalblad voor evangelische theologische bezinning. Themanummer: een nieuw canoniek verhaal, 32e jaargang, nummer 2, 2015

Searching Her Own Mystery: Nostra Aetate, the Jewish People, and the Identitity of the Church, Mark S. Kinzer, Cascade Books, Imprint of Wipf and Stock, 2015

Jerusalem Crucified, Jerusalem Risen: The Resurrected Messiah, the Jewish People, and the Land of Promise, Mark S. Kinzer, Cascade Books, Imprint of Wipf and Stock, 2018

Israël in het Hart van de Kerk: Jezus in het Hart van Israël, Mark S.Kinzer, Jeroen Bol vertaling en redactie, Scholten Uitgeverij B.V. , 2020

Besorah; The Resurrection of Jerusalem and the Healing of a Fractured Gospel, Mark S.Kinzer & Russell Resnik, Cascade Books, Imprint of Wipf and Stock, 2021

Stones the Builders Rejected: The Jewish Jesus. His Jewish Disciples, and the Culmination of History, Mark S. Kinzer, Cascade Books, Imprint of Wipf and Stock, 2024

Introduction to Messianic Judaism: Its Ecclesial Context and Biblical Foundations, David Rudolph & Joel Willits general editors, Zondervan, 2013

Over YachadBeYeshua

Yachad BeYeshua is een wereldwijde fellowship van Joden die Jezus belijden als Messias. Yachad BeYeshua staat voor ‘Een in Jezus’. De fellowship ging in 2020 van start. Mark Kinzer is een van de initiatiefnemers en oprichters van deze bijzondere nieuwe beweging. De missie van Yachad BeYeshua is Joden uit allerlei kerkelijke en niet-kerkelijke richtingen die in Jezus geloven een platform te bieden waar ze elkaar kunnen ontmoeten, bemoedigen, aanscherpen en verrijken.
Je vindt er messiaanse joden, katholieke joden, evangelicale joden, protestantse joden, joden die een synagoge bezoeken, anglicaanse joden en grieks-orthodoxe joden. Wat hen verbindt is hun geloof in Jezus en het blijvende belang dat zij hechten aan hun joodse identiteit.
Joden die in Jezus geloven worstelen nogal eens met existentiële eenzaamheid. In de kerken voelen ze zich vaak niet begrepen. In synagoges worden ze eveneens vaak gezien als een vreemde eend in de bijt. Zo vallen ze helaas vaak tussen wal en schip. Yachad BeYeshua voorziet dan ook in een duidelijke behoefte. De organisatie weet zich nauw verbonden met hun eigen volk, Israël en met de christenen uit de volken, de kerk. Men organiseert boeiende webinars.
Neem beslist een kijkje op hun boeiende website www.yachad-beyeshua.org

Boeken door Mark S. Kinzer

Postmissionary Messianic Judaism: Redefining Christian Engagement with the Jewish People, Mark S. Kinzer, Brazos Press, 2005

Israel’s Messiah and the People of God: a Vision for Messianic Jewish Covenant Fidelity, Mark S. Kinzer, Jennifer M. Rosner, editor, Cascade Books, 2011

Searching Her own Mystery: Nostra Aetate, the Jewish People, and the Identitity of the Church, Mark S. Kinzer, Cascade Books, 2015

Jerusalem Crucified, Jerusalem Risen: The Resurrected Messiah, the Jewish People, and the Land of Promise, Mark S. Kinzer, Cascade Books, 2018

Besorah: The Resurrectionof Jerusalem and the Healing of a Fractured Gospel, Mark S. Kinzer & Russell L. Resnik, Cascade Books, 2021

In 2023 verscheen een Festschrift ter gelegenheid van de 70^e verjaardag van Mark Kinzer. De feestbundel draagt de titel Covenant and the People of God: Essays in Honor of Mark S. Kinzer. Hij bevat 24 essays door vrienden en collega’s, onder wie uit Nederland Michael Mulder en Henk Bakker. De bundel is samengesteld door de redacteuren Jonathan Kaplan, Jennifer M. Rosner en David J. Rudolph.

Stones the Builders Rejected: The Jewish Jesus, His Jewish Disciples, and the Culmination of History, Mark S. Kinzer, edited and with an introduction by Jennifer M.Rosner, Cascade Books, 2024

Een uniek symposium in Wenen

‘Jezus- ook de Messias voor Israël? – De Messiaans Joodse beweging en Christendom in Dialoog’

Door: Jeroen Bol, voorzitter Jules Isaac Stichting

Voor dit artikel is gebruikgemaakt van het verslag van het symposium dat Dr. Evert van de Poll schreef in oktober 2022.

Van 11 juli tot 13 juli 2022 vond aan de Universiteit van Wenen een symposium plaats dat in het licht van 2000 jaar kerkgeschiedenis en joods-christelijke relaties uniek genoemd kan worden. Noem het gerust een novum. Het onderwerp van het symposium was ‘Jezus- ook de Messias voor Israël? – De Messiaans Joodse beweging en Christendom in Dialoog’.
Wat maakt dat dit symposium in het licht van 2000 jaar kerkgeschiedenis met recht een novum genoemd kan worden? Een ‘novum’ omdat hier iets nieuws plaats vond waar nooit eerder plaats voor was. Nooit eerder in de lange geschiedenis van de kerk was het belang en de plaats van het messiaans jodendom onderwerp van een officieel symposium. Een symposium waar zowel de kerk als een gerespecteerde universiteit nauw bij betrokken waren en openlijk hun naam aan verbonden. Een reeks van gerenommeerde rooms-katholieke en protestante hoogleraren en theologen uit Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Oekraïne, Israël en Nederland werkten aan het symposium mee. Ze vertegenwoordigden een rijk scala aan geloofstradities katholiek, orthodox, luthers, gereformeerd, evangelisch, charismatisch. En ook vijf Jezus als Messias belijdende joodse theologen. Mark Kinzer was een van hen. Met name hun aanwezigheid en bijdragen maakten dit symposium tot een unicum.
Messiaanse joden, in Nederland vaak ‘Messias belijdende joden’ genoemd, zijn joden die belijden dat Jezus de Messias is, maar zonder dat ze hun Joodse identiteit prijsgeven. Ze zien hun jood zijn niet in strijd met hun geloof in Jezus. In die zin staan ze heel dicht bij de discipelen over wie we lezen in de eerste hoofdstukken van het boek Handelingen. Ook dat waren joden die geloofden dat Jezus de beloofde Messias is en gewoon jood bleven met alles dat daar bij hoort. Messiaanse joden noemen zichzelf meestal geen christen. Die titel achten ze voorbehouden aan gelovigen uit de volken zoals wij die tot geloof in Jezus zijn gekomen. Messiaanse joden zien zichzelf in de eerste plaats als deel uitmakend van het Joodse volk, en daarnaast ook van de kerk wereldwijd, het Lichaam van de Messias. Het aantal messiaanse joden is sinds eind vorige eeuw wereldwijd sterk toegenomen. Tragisch genoeg was in de kerk achttien eeuwen lang geen plaats voor joden die Jezus als Messias belijden met vasthouden van hun Joodse identiteit. Ze mochten er domweg niet zijn. Het symposium in Wenen brak openlijk met deze politiek. Voor het eerst in de geschiedenis vond nu een publieke gedachtewisseling plaats waarin de vraag centraal stond wat de terugkeer van het messiaans jodendom in onze dagen de kerk te zeggen heeft. En wat de implicaties hiervan zijn voor de christelijke theologie. En dit in de aanwezigheid van vijf messiaans joodse theologen die ieder zelf ook lezingen verzorgden. Er was sprake van volstrekte gelijkwaardigheid en wederzijdse erkenning tussen de christelijke en de messiaans joodse theologen. Nogmaals, een unicum in 2000 jaar kerkgeschiedenis. Lees meer

Is de kerk uit de gevarenzone? De erfenis van Jules Isaac

Door Jeroen Bol

Ooit las ik de reactie van een Jood op het enthousiasme van zijn christenvriend over het veranderde christelijke denken met betrekking tot de Joden sinds de Holocaust. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de historische verklaring Nostra Aetate uit 1965 en veel andere kerkelijke verklaringen die later op deze belangrijke verklaring volgden. Verklaringen waarin afstand is genomen van het vervangingsdenken en waarin antisemitisme scherp wordt veroordeeld. “Laten we maar eens kijken hoe de kerk hier over honderd jaar in staat” was het antwoord van de Joodse vriend. Met andere woorden, de Joodse gesprekspartner was er nog niet zo zeker van of de recente verandering in het christelijk denken over Israël werkelijk zou beklijven. Hij sloot niet uit dat christenen in het oude denken over Israël zouden kunnen terugvallen. Toen ik dat voor het eerst las was mijn reactie: ‘dat zal toch niet gebeuren, dat lijkt me onwaarschijnlijk. De ogen van veel christenen, en dat ook op hoog kerkelijk niveau, zijn door de verschrikkingen van de Holocaust toch zeker blijvend geopend! Er is nu immers toch onweerlegbaar aangetoond dat onzalige anti-Joodse denkbeelden uit de christelijke traditie in tegenspraak zijn met de Bijbel zelf. En het valt toch ook niet meer te ontkennen dat anti-Joodse karikaturen in het christendom eeuwenlang de voedingsbodem waren voor geweld tegen de Joden. Met de Holocaust als meest gruwelijk absoluut dieptepunt. Denk onder meer aan de overtuiging dat al de Joden schuldig zijn aan de terechtstelling van Jezus (Godsmoord) en daarom gedoemd onder het oordeel van God hun dagen te moeten slijten. Want hebben ze niet geroepen, ‘zijn bloed kome over ons en onze kinderen? ’Dergelijk onzalig, voor Joden levensgevaarlijk gebleken denken, hebben we als christenen toch definitief achter ons gelaten?’

Lees meer

Terug van 1800 jaar weggeweest Messiaans-jodendom, hoe nu verder?

Door Jeroen Bol

Naar aanleiding van ‘At the foot of the mountain; Two views om Torah and the Spirit’, Joshua M. Lessard & Jennifer M. Rosner. Foreword by David Rudolph. 121 pagina’s.

Resource Publications, Imprint of Wipf & Stock Publishers, Eugene, Oregon, 2021

Een van de meest fascinerende ontwikkelingen van de afgelopen zestig jaar mag toch wel het ontstaan van de messiaans-joodse beweging genoemd worden. De beweging heeft haar wortels in de Verenigde Staten en staat bekend als ‘Messianic Judaism’. Messiaanse joden belijden Jezus als de Joodse Messias en hechten groot en blijvend belang aan hun Joodse identiteit. Ze zien hun geloof in Jezus niet als strijdig met het houden van de Thora. Jezus wordt door hen vaak beleden met zijn Hebreeuwse naam ‘Yeshua’. Intussen treft men in allerlei landen gemeenschappen van messiaanse joden aan, met name in Israël.

Lees meer

Jezus ondenkbaar zonder zijn Joodse context

N.a.v. het boek ‘Jezus: Reconstructie en revisie’ door Henk Bakker

KokBoekencentrum 2020 ISBN 9789043534109

Door: Jeroen Bol

In september 2020 verscheen van de hand van Henk Bakker ‘Jezus. Reconstructie en revisie’. Op de achterzijde van het bij KokBoekencentrum uitgegeven boek lezen we: “Met Jezus. Reconstructie en revisie heeft de lezer een boek in handen dat diep op de discussie over de ‘historische Jezus’ ingaat en de conclusie trekt dat de bronnen enerzijds voldoende materiaal bieden om Hem binnen de Joodse context van zijn tijd te duiden en anderzijds een correctie inhouden voor bepaalde denkbeelden die christenen soms van Hem hebben. Al met al is het een uitdagend boek dat stof tot discussie geeft en het debat verder brengt”.

Henk Bakker is namens de Unie van Baptisten als hoogleraar theologie verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Hij bekleedt daar de James W. McClendon Chair for Baptistic and Evangelical Theologies en is verbonden aan het Baptisten Seminarium in Amsterdam. Zijn boek is bijzonder goed ontvangen, recent verscheen een derde druk. Dit boek biedt de theologisch geïnteresseerde lezer veel. Het maakt inzichtelijk hoe de impact van de geloofservaringen van de eerste getuigen in de daarop volgende paar eeuwen aan uitmondde in de zich uitkristalliserende geloofsleer van de vroege kerk. En met name in de christologie van de vroege kerk. Henk Bakker bespreekt helder de belangrijke christologische discussies uit de eerste vier eeuwen. Hij laat zien hoe het Jood-zijn van Jezus in wezen geen rol van betekenis heeft gespeeld in deze vroegkerkelijke discussies.

REGULA FIDEI

Als dat ergens duidelijk wordt dan is het in de geloofsbelijdenis van Nicea- Constantinopel uit de vierde eeuw. Dit is nog steeds de belangrijkste geloofsbelijdenis in zowel het westers als het oosters christendom. Deze belijdenis rept met geen woord over het Jood-zijn van Jezus, ook Israël heeft er geen plek in. De identiteit van Jezus als behorend tot zijn volk blijft in deze oerbelijdenis onbenoemd. Alsof het slechts om zijn ‘mens zijn’ zou gaan: ‘het Woord is vlees geworden’. Dat het Woord Joods vlees was geworden bleef helaas onbenoemd. Dit voorbijzien aan de Joodse identiteit van Jezus, samen met het negeren van Israël, heeft zijn wortels al in de tweede eeuw. Wetenschappers als Kendall Soulen, Wayne Meeks en Rowan Greer hebben aangetoond dat dit alles te maken heeft de ‘regula fidei’ (‘regel van het geloof’), de geloofsleer van de vroege kerk. Deze geloofsleer werd eind tweede eeuw voor het eerst op schrift gesteld door de grondleggende kerkvader Irenaeus. 1 In deze ‘regula fidei’ die volgens Ireneaus terugging op de apostelen zelf, was de Kerk nu het nieuwe Israël. Het oude Israël zou zijn verbondstatus hebben verspeeld omdat het Jezus niet als Messias had erkend. Daarnaast was het volgens Ireneaus altijd al Gods plan dat de Kerk Gods einddoel zou zijn. Israël vervulde slechts een voorbereidende rol in de heilsgeschiedenis. Anders gezegd: het moest wel zo gaan. Hier, in de vroege kerk van de tweede eeuw, ligt de oorsprong van het vervangingsdenken. Nu de kerk de plaats van Israël had ingenomen speelde ook het Jood zijn van Jezus geen rol van betekenis meer. Christus was waarlijk mens en waarlijk Zoon van God. Daar ging het om.

SCHIJN

Met Ireneaus is volgens Kendall Soulen eind tweede eeuw de toon gezet voor al de eeuwen die erop volgden. 1 Het vervangingsdenken zat sindsdien stevig verankerd in het christendom. Volgens Henk Bakker is het voorbijzien aan de Joodse identiteit van Jezus een ernstig manco in de christologie. Hij legt hier in zijn boek regelmatig de vinger bij en neemt geen blad voor de mond om het ter discussie te stellen. De auteur stelt dat dit manco extra problematisch is vanwege de sleutelpositie die de christologie inneemt in het christelijk denken.

Bakker: “Het is niet mogelijk om een verantwoord beeld van Jezus te geven zonder Jezus’ Jood-zijn als de dragende grond van zijn identiteit en persoonlijkheid te nemen. Waar dit niet gebeurt, wordt aan grondwaarheden van Jezus’ leven voorbijgegaan en dreigt het onderzoek in historisch opzicht in de lucht te komen hangen. Helaas is dit in de theologiegeschiedenis maar al te vaak gebeurd. (…) Het moet gezegd dat in de christologie lang aan ‘schijn’ is vastgehouden, en nog altijd gebeurt dit. Ik zal hieronder uitleggen wat daarmee bedoeld wordt. Met de centrale plaats die de christologie in zijn algemeenheid inneemt, heeft het vasthouden aan schijnchristologie flinke gevolgen, want die doortrekt niet alleen de kerkleer, maar ook andere onderdelen van de theologie, zoals de heilsleer, de scheppingsleer, de toekomstleer. Als de schijn in de christologie begint, houdt christelijke theologie die meestal vast in haar kijk op verlossing, kerkelijke presentie, schepping en verantwoordelijkheid, toekomstverwachtingen, en ga zo maar door. Theologie kan dan schouwen in een schijnwerkelijkheid worden, die christenen van het geleefde leven losmaakt. (…) Een kerk die Jezus volgt, moet aan de onwetendheid over Jezus’ Jood-zijn voorbij, en zo mogelijk ook aan de schijn voorbij alsof dit allemaal niet zou uitmaken. Buiten Jezus’ Jood-zijn om is er geen Jezus, omdat de eenheid van zijn persoon in zijn Joodse identiteit geconcentreerd is. Het heeft de kerk veel tijd en moeite (en verdriet) gekost om te beseffen dat het Jood-zijn van Jezus drager van zijn persoonlijkheid is en dat alleen van daaruit kan worden gesproken over zijn woorden, daden en titels.” (pag. 81-82) .

Wat er in dit lange citaat vooral voor mij uitspringt is zijn herhaaldelijk gebruik van het woord ‘schijn’. Boven het citaat staat in zijn boek het kopje ‘Voorbij de schijn’. Henk Bakker ziet een verband tussen de ‘schijn’ die optreedt met het negeren van het Jood-zijn van Jezus in veel theologie en het docetisme dat in de vroege kerk speelde. Het docetisme leerde dat Jezus geen werkelijk lichaam zou hebben gehad. Hij zou een schijnlichaam gehad hebben en dus aan het kruis ook slechts in schijn hebben geleden. Bakker schrijft in dit verband: “ In de vroege kerk werd deze dwaalgedachte docetisme genoemd (Grieks dokein, is ‘schijnen’), en werd de afwijking ook afgewezen, maar inmiddels is het docetisch wegkijken een theologisch patroon dat subtieler opereert. ‘Schijn’ heeft alles te maken met ‘net doen alsof’. Leven alsof de kerk haar Joodse wortels zou kunnen missen, alsof Jood-zijn er sinds Jezus niet meer toe doet, alsof Gods koninkrijk er al is, alsof er geen nog-niet voor christenen bestaat. Als naar het ‘reeds’ van de kerk wordt doorgevraagd, heeft het alle schijn tegen zich. Over welk ‘reeds’ hebben we het dan? Over welke praktijken gaat het dan? (pag. 82) . Met deze laatste scherpe kritiek refereert hij naar wat hij even eerder op pag. 82 schrijft: ¨Joden zetten kritische vragen bij de gerealiseerde eschatologie van de kerk. Ze confronteren de kerk met haar eigen onaf-zijn, belichamen de permanente herinnering aan haar eigen nog-niet. Het nog-niet kwam vooral tot uiting in tijden dat Joden het moesten ontgelden, toen zij door christenen op de huid werden gezeten, terwijl de Heer van de kerk nota bene zelf Jood was.”

VERONTWAARDIGING

Hoe herkenbaar is dit allemaal. Hoe vaak heb ik niet in mijn eigen kerk onder een prediking gezeten waarin deze twee zaken steevast buiten beeld bleven: de Joodse identiteit van Jezus en het veelvuldige lijden van de Joden door de eeuwen heen dat hen door christenen werd aangedaan. Dat werkt vervreemdend op den duur. Dergelijke prediking presenteert een schijnwerkelijkheid, te essentiële zaken worden bewust, dan wel onbewust, buiten beeld gehouden. Bij Bakker hoor ik hier en daar de verontwaardiging over dit presenteren van ‘schijn’ in de kerk. Gelukkig blijft hij daar niet in hangen. Zijn boek is een groots pleidooi om met behulp van het vele positieve theologische materiaal dat in de christelijke en Joodse traditie te vinden is, tot een christologie voorbij de schijn te geraken. Een christologie die werkelijk recht doet aan de Joodse context van het evangelie. Het is indrukwekkend hoeveel laatjes Henk Bakker hiervoor weet open te trekken, hoe hij zijn indrukwekkende belezenheid vruchtbaar weet te maken ten dienste van de kerk nu. Verrassend is de hoeveelheid aandacht die hij besteedt aan een aantal Nederlandse theologen uit de 19e en 20e eeuw. Michael Mulder schrijft in zijn recensie in Inspirare (januari 2021): “De revisie betreft met name zijn appèl om meer aandacht te geven aan de Joodse identiteit van Jezus en zijn verzet tegen iedere vorm van docetisme dat door abstraherende christologische constructies in de hand gewerkt kan worden. Zo stelt hij vragen aan de systematisch-theologische bezinning op de christologie vanuit de Bijbelse theologie, waarin oud- en nieuwtestamentische gegevens in één grote beweging knap worden neergezet. In deze dialogische opzet waarin de verschillende theologische deelgebieden met elkaar in gesprek gaan is het boek uniek.“

Het zal niet verbazen dat Henk Bakker eveneens de nodige aandacht besteedt aan het onderzoek naar de historische Jezus dat zijn grote vlucht nam aan het eind van de 19e eeuw met onder meer het werk van Albert Schweitzer. Dat dit onderzoek nog steeds niet ten einde is bewijst het intussen vijfdelige werk van de Amerikaanse theoloog John P. Meier. De titel van dit indrukwekkend erudiete werk is ‘A Marginal Jew: Rethinking the historical Jesus’. Het eerste deel verscheen in 1991, het vijfde in 2016. Meier werkt momenteel aan deel zes. Meier is een gelovig rooms-katholiek priester en een wetenschapper van groot formaat. Zijn belezenheid is zonder meer fenomenaal. Tegelijk is zijn werk ook goed leesbaar voor de geïnteresseerde niet-specialist. Van de hand van de gerenommeerde nieuwtestamenticus Paul J. Achtemeier is de volgende aanbeveling achter op deel 1: “Met zijn nauwgezet onderzoek, zijn gebalanceerde presentatie, en zijn evenwichtige conclusies, heeft Meier een nieuwe standaard gezet aan de hand waarvan alle toekomstige studies beoordeeld zullen moeten worden.”

GEEN ‘MENEER JEZUS΅

Even verderop in zijn boek bespreekt Henk Bakker enkele van de grote christologische discussies die de eerste paar eeuwen in de vroege kerk rond de persoon van Jezus gevoerd zijn. Dat zijn heftige discussies geweest. Daarin draaide het vooral om de vraag hoe het mens zijn van Jezus gezien moest worden in relatie tot zijn pre-existente goddelijke natuur. Het Woord is immers vlees geworden. Maar is Jezus dan niet méér dan het vleesgeworden Woord in een tijdelijke Joodse lichamelijke gedaante? Voegt het Jood-zijn van Jezus dan niets wezenlijks toe aan de persoon die Hij van eeuwigheid al was? Doet het Jood- zijn van Jezus er dan in wezen niet toe? Dat soort vragen speelden mee in de vroegkerkelijke theologische discussies en Bakker laat zien dat ze nog steeds spelen. In dit verband schrijft hij het volgende: “Om de schijn in de christologie enigszins de pas af te snijden, kom ik terug op wat aan het begin van deze paragraaf is gezegd. Vanouds heeft de kerk beweerd dat de mens Jezus geen persoonlijkheid van zichzelf had (anhypostasie) en deze uit het eeuwige Woord ontving (enhypostasie).¹ Pas bij de menswording kreeg Jezus persoonlijkheid, dus zonder incarnatie (vleeswording) zou ‘meneer Jezus’ niet hebben bestaan. Het eeuwige Woord (logos) is op zichzelf zonder vlees (logos asarkos) en heeft dan ook geen Joodse identiteit of iets dat daarop wijst. De vleeswording die tot de persoon van Jezus leidde, die in Israël plaatsvond en een Joodse identiteit droeg, heeft dan een voorlopig karakter en kan zelfs als een tijdelijke omweg worden gezien. Het Woord kwam als de persoon van Jezus naar Israël en speelde het Jood-zijn enkele decennia mee en meende er dan ook het zijne van. Hij was kritisch en kon dit ook zijn, want het Woord was zelf niet Joods, ook al had het er alle schijn van.” (pag. 87) Het behoeft geen betoog dat Bakker hier ‘het had er alle schijn van ’ ironisch bedoelt.

HEIMHOLUNG JESU

Vanaf pagina 110 besteedt Henk Bakker een deel van zijn boek aan de bespreking van recent Joods onderzoek naar Jezus sinds de tweede helft van de vorige eeuw. Het zal niet verbazen dat Joodse auteurs geen moeite hebben om het Jood-zijn van Jezus te erkennen en er geïnteresseerd in zijn. Een aantal belangrijke Joodse denkers passeren de revue. De sterk toegenomen positieve interesse in de persoon van Jezus van Joodse kant is van recente datum. Deze nieuwe brede Joodse belangstelling van Joden voor de persoon van Jezus heeft een naam gekregen: ‘die heimholung Jesu’, het thuishalen van Jezus in het Jodendom. Jezus wordt door Joden niet langer gezien als exclusief tot het christendom behorend, Joden ontdekken hem als een van hen, als iemand behorend tot hun volk. Deze nieuwe Joodse belangstelling voor Jezus loopt synchroon met een ander fenomeen dat eveneens een nieuw fenomeen is: de dialoog van Joden en christenen.Joden en christenen die op basis van gelijkwaardigheid zonder dwang diepgaand met elkaar in gesprek gaan, en bereid zijn werkelijk naar de ander te luisteren, is net zo’n novum. Eeuwenlang was zoiets ondenkbaar. Er is sinds de Tweede Wereldoorlog veel in beweging gekomen. Het erkennen van de blijvende verbondstatus van het Joodse volk en het afzweren van de vervangingsgedachte door veel kerkgenootschappen maakt hier eveneens deel van uit.

Welke Joodse denkers bespreekt Bakker en wat dragen ze bij aan het Jezus onderzoek? Als eerste noemt hij Schalom Ben-Chorin. Ben-Chorin meldt dat er sinds de vestiging van de staat Israël meer Joodse boeken over Jezus zijn verschenen dan in alle eeuwen ervoor. Dat is natuurlijk een zeer bijzondere ontwikkeling. Net als de meeste Joodse auteurs die zich in Jezus hebben verdiept komt ook Ben-Chorin niet tot wat Bakker noemt ‘een hoge christologie’. De reden daarvoor ligt voor de hand, aldus Bakker: “Immers, niet alleen is met Jezus Gods rijk van vrede niet aangebroken, ook de kerk is in twintig eeuwen niet in de buurt gekomen van iets dat daarop lijkt. (…) voor het Jodendom is Jezus niet de Messias, want de wereld is na het offer op Golgotha wezenlijk niet veranderd.” aldus Ben- Chorin. (pag.110). Shalom Ben-Chorin wordt breed gewaardeerd omdat hij zijn zoektocht naar de Joodse Jezus altijd heeft laten samengaan met respect voor christenen. Overigens geldt dit laatste voor meer belangrijke Joodse denkers in de afgelopen eeuw. Ik denk onder meer aan Franz Rosenzweig en Martin Buber. Joden als Ben-Chorin mogen dan in Jezus niet de Messias herkennen, het is zonder meer fascinerend om te lezen hoe deze Joden Jezus dan wel zien. Henk Bakker schrijft in verband met Ben-Chorin het volgende: “Toch valt Jezus volgens Ben-Chorin niet zomaar in een hokje te plaatsen. Net als Eduard Schweitzer en anderen meent hij dat eenduidige identificatie onmogelijk is: ‘Jezus’ persoonlijkheid die ons in het getuigenis van het Nieuwe Testament tegemoet treedt is zo complex, dat een eenduidige definitie niet mogelijk is’. Duidelijk is wel dat Hij als leraar en martelaar zijn Joodse tijdgenoten heeft voorgeleefd om de Joodse wet door liefde te vervullen. In dit opzicht spreekt Ben-Chorin de woorden van Martin Buber na, dat ‘in hem de edelste elementen van het Jodendom zijn verenigd en gestalte hebben aangenomen’. Door deze weg te gaan heeft hij miljoenen mensen volgelingen van de God van Abraham, Isaac en Jakob gemaakt, en verwachten Joden en christenen nu samen Gods ingrijpen in de wereldgeschiedenis. ² Voor Ben-Chorin dient het verhaal van Jezus’ dood en opstanding als een gelijkenis over de bijzondere gang van het Joodse volk door de geschiedenis heen. Dit martyrium belichaamt bij uitstek háár lijden. Ook de boodschap van opstanding duidt op de herleving van het Joodse volk, telkens opnieuw. Joden en christenen moeten elkaars geschiedenissen leren kennen om zichzelf te verstaan. Daarom is dialoog nodig, en waar die plaatsvindt, getuigt Ben-Chorin, en mensen ‘erin leren leven’, heeft dit gesprek de deelnemers zonder meer veranderd.³

ANDERE STEMMEN

Henk Bakker noemt vervolgens de Franse Joodse historicus Jules Isaac (1877-1963) die volgens hem met zijn boek ‘Jésus et Israël’ in 1948, kort na de oorlog met name ‘onder Joden een belangrijke stoot heeft gegeven aan het het academische Jezus onderzoek.‘ ⁴ Bakker: “Isaac doet gedetailleerde analyse naar Jezus in de evangeliën en komt tot de conclusie dat de christelijke kerk haar voorstelling van Jezus en van het Joodse volk zou moeten wijzigen.“ (pag. 111) De impact van Jules Isaacs arbeid is nog veel groter geweest. Het is in belangrijke mate aan Jules Isaacs niet aflatende inspanningen te danken dat de Rooms Katholieke Kerk in 1965 tijdens het Tweede Vaticaans Concilie met de verklaring Nostra Aetate de bijna 2000 jaar anti-Joodse kerkelijke leer definitief herroepen heeft. Het belang hiervan kan moeilijk overschat worden. In het voetspoor van Nostra Aetate hebben sinds 1965 tal van kerkgenootschappen wereldwijd vergelijkbare verklaringen uitgebracht.

Henk Bakker besteedt ook veel aandacht aan de de Joodse geleerde David Flusser (1917-2000) die in Jeruzalem het vroege christendom doceerde en een gerenommeerd nieuwtestamenticus was. Beroemd is zijn boek over Jezus, dat sinds het verschijnen in 1968 verscheidene malen is herzien en in vele talen is vertaald. Dit standaardwerk draagt nu de titel ‘The Sage from Galilee: Rediscovering Jesus’ Genius’. Bakker over Flusser: “Jezus doorbrak het noodzakelijke verband tussen zonden en gevolgen en gebood daarom vijanden lief te hebben (het niemand betaald te zetten), vergevingsgezind te zijn, niet te haten, geen geweld te gebruiken en niet te denken dat wie ziek of arm was in zonden leefde. Flusser meent dat de wijze waarop Jezus deze nieuwe ethische opvattingen een eigen sociaal accent gaf en vervolgens aan het koninkrijksbewustzijn koppelde, radicaal nieuw was. (pag. 116-117). Na David Flusser bespreekt hij ook nog Pinchas Lapide (1922-1997) en Geza Vermes (1924-2013). Hij noemt Lapides grote inzet voor de Joods-christelijke dialoog, het voeden van de wederzijdse nieuwsgierigheid. Bakker: “Centrale thesen in Lapides opvattingen waren dat Jezus zich niet als messias aan zijn volk had geïntroduceerd, dat het volk hem ook niet had afgewezen en dat hij het ook niet verworpen had.” (pag. 120) Eerder was Jules Isaac in de jaren veertig van de vorige eeuw in zijn omvangrijke studie van de evangeliën ‘Jésus et Israël’ (Jezus en Israël) tot dezelfde conclusies gekomen. Over Geza Vermes schrijft hij dat zijn bijdrage volgens de Duitse rabbi en hoogleraar Walter Homolka aan de Joodse zoektocht naar Jezus zo fundamenteel is geweest, dat deze Joodse zoektocht feitelijk met Vermes eindigt. Geza Vermes heeft een hele reeks publicaties op zijn naam staan, zijn oeuvre is inderdaad indrukwekkend.⁵ Geza Vermes is tevens specialist op het gebied van de Dode Zeerollen. Bakker: “Het grondwerk dat door hem en Flusser werd aangedragen vormt een stevige historische en exegetische basis. De uitkomsten zijn niet ingegeven door antichristelijke sentimenten, maar stellen de dominantie van het christelijk geloof en de daarbij heersende waarheidsclaims wel ter discussie.”(pag. 120-121)

KINZER

Henk Bakker besteedt terecht ook de nodige aandacht aan de Joods theoloog Mark Kinzer (1952). Kinzer maakt deel uit van de in onze tijd zich sterk ontwikkelende beweging van Joden die Jezus als de Messias belijden in samengaan met het voluit vasthouden aan hun Joodse identiteit, inclusief het houden van de Halacha, de Joodse wet. Mark Kinzer is momenteel de belangrijkste theoloog van deze beweging. Van zijn hand verschenen sinds 2005 vier belangrijke boeken. In 2020 verscheen een bundel met onder meer vijf in het Nederlands vertaalde lezingen van Kinzer, ‘Israël in het hart van de Kerk: Jezus in het hart van Israël’. ⁶Andere messiaans-joodse theologen die momenteel aan de weg timmeren zijn onder meer Richard Harvey, David Rudolph en Jennifer Rosner.De kerk begon ooit als een nieuwe Joodse beweging binnen het jodendom van Jezus’ dagen. Dat het Joodse deel van de kerk zich uitgerekend in onze dagen na een afwezigheid van 1800 jaar aan het herstellen is, is een van de zeer bijzondere ontwikkelingen van de afgelopen 75 jaar. Deze ‘comeback’ geeft de kerk nieuwe kansen en mogelijkheden om het verloren zicht op haar eigen Joodse wortels te herwinnen. Kinzer is niet alleen theoloog maar ook een pionier en netwerker. Dat heeft geresulteerd in al heel wat veelbelovende nieuwe initiatieven. Het meest recente is het in najaar 2020 gestarte online platform voor Joden die Jezus belijden en op welke wijze ook vast willen houden aan hun Joodse identiteit. Het platform is ook toegankelijk voor niet-Joden die welkom zijn als gast. Op de website www.yachad-beyeshua.org (‘Together in Jesus’) is allerlei ook voor christenen boeiende informatie te vinden. Razend boeiend zijn de fris opgezette leerzame webinars die zowel live te volgen zijn als teruggekeken kunnen worden.

TOT SLOT

Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Henk Bakker met dit boek een knuppel in het hoenderhok van het veelal van zijn Joodse wortels los gezongen kerkelijk bedrijf heeft geworpen. Het christendom staat of valt met de belijdenis van Jezus. Hij stelt dat er geen andere Jezus is dan een Joodse Jezus. En dat het onbenoemd laten van, en voorbijgaan aan deze Joodse identiteit van Jezus, tot schijn leidt. Het gaat denk ik te ver om iedere prediking waarin het Jood-zijn van Jezus niet aan de orde komt een schijnvertoning te noemen. Maar een kerkelijk bedrijf waarin de Jood-zijn van Jezus zondag na zondag onbenoemd blijft, alsof die er in wezen niet toe doet, komt daar volgens mij wel gevaarlijk dicht bij in de buurt. Dat is tenminste de conclusie die ik geneigd ben te trekken na lezing van dit knappe maar zeker ook moedige boek. Ik ben heel benieuwd of we de komende jaren meer over de Joodse Jezus gaan horen in Nederlandse kerken en gemeenten. Het lijkt me hoog tijd eerlijk gezegd. Daar zal voor de voorgangers en predikanten die dit boek ter harte willen nemen ongetwijfeld wel wat studie bij komen kijken. En mogelijk zal er soms ook enige moed voor nodig zijn. Maar juist bij dit soort gelegenheden komt de Geest ons graag ter hulp.

1 Zie voor ‘regula fidei’ en Ireneaus: R. Kendall Soulen, The God of Israel and Christian Theology, pag. 42, 45, Wayne Meeks, The Moral World of the First Christians, pag. 156, Rowan A. Greer, Early Biblical Interpretation, pag. 111-112, 123-124 en Wayne Meeks, The Origins of Christian Morality, pag. 210.

2 R. Kendall Soulen, The God of Israel and Christian Theology, pag. 48-49.

3 Voetnoot van Henk Bakker: Het begrip hupostasis (Grieks) kan hier worden verstaan als ‘de werkelijke aard’. Anhypostasie bedoelt dan te zeggen , ‘zonder werkelijke aard’, en enhypostasie ‘de werkelijke aard krijgen in’.

4 Voetnoot van Henk Bakker: Ben-Chorin, Weil wir Brüder sind:zum christlich-jüdischen Dialog heute, pag. 175-180, op 177, 178 en 179.

5 Voetnoot van Henk Bakker: Schalom Ben-Chorin, Je broeder Israël: Joodse existentie (Amsterdam: ten Have, 1968), 132)

6 Jésus et Israël verscheen in 1971 in Engelse vertaling onder de titel Jesus and Israel.

7 ‘‘Jesus the Jew’, 1976, ‘Jesus and the World of Judaism’, 1983, ‘The Religion of Jesus the Jew’, 1993, ‘Jesus: Nativity Passion Resurrection’, 2005

8 ‘Postmissionary Messianic Judaism: redefining Christian Engagement with the Jewish people’(2005), ‘Israel’s Messiah and the People of God: : A vision for Messianic Jewish Covenant Fidelity’ (2011, ‘Searching Her Own Mystery: Nostra Aetate, the Jewish People and the Identity of the Christian Church’ (2015), ‘Jerusalem Crucified, Jerusalem Risen: the Resurrected Messiah, The Jewish People, and the Land of Promise’ (2018)

Copyright © Jules Isaac Stichting. Dit artikel mag gedownload en geprint worden voor persoonlijk gebruik. Er mag uit geciteerd worden met bronvermelding. De tekst mag niet elders worden gepubliceerd zonder schriftelijke toestemming van de Jules Isaac Stichting.

Pleidooi voor een jaarlijks kerkelijk herdenken van de Holocaust

Door Jeroen Bol

In dit artikel wil ik de vraag voorleggen of, en zo ja waarom, we als christenen plaats zouden moeten inruimen voor een jaarlijkse herdenking van de Holocaust in onze kerken. Bij mijn weten gebeurt dit op dit moment in ons land maar heel weinig. De tijd lijkt me rijp om daar verandering in te gaan brengen.

Bestaande herdenkingen

Bij mijn weten staan slechts enkele kerken jaarlijks stil bij de Holocaust, de Kloosterkerk in Den Haag en de Laurenskerk in Rotterdam. In de Kloosterkerk wordt de Sjoa-vernietiging sinds 1986 jaarlijks in een bijeenkomst gezamenlijk door joden en christenen herdacht. Men staat dan onder meer stil bij de tweeduizend vermoorde Haagse Joodse kinderen. De totale Haagse Joodse gemeenschap bestond voor de Tweede Wereldoorlog uit zeventienduizend mensen. Hier leefde de op een na grootste Joodse gemeenschap in ons land. Meer dan twaalfduizend van de Haagse Joden zijn door de nazi’s vermoord. De jaarlijkse herdenking van de Holocaust in de Laurenskerk in Rotterdam vindt al ruim 35 jaar plaats. Mogelijk wordt de Holocaust elders in ons land in nog meer kerken herdacht. Ik heb daarover helaas geen informatie kunnen vinden. Mocht dit al het geval zijn dan wordt er geen ruchtbaarheid aan gegeven. Wel organiseert Christenen voor Israël de afgelopen jaren in Nijkerk steevast een herdenking op of rond 27 januari, de internationale Holocaust Memorial Day. Maar dat is geen kerkelijke bijeenkomst.

Sjoa-herdenking

Heel anders is het gesteld in de Joodse gemeenschap. De Holocaust, of zoals de genocide in Joodse kringen vaak genoemd wordt, de Sjoa (Hebreeuws: vernietiging), wordt daar jaarlijks herdacht. De eerste keer dat dit gebeurde was 28 december 1949 in Israël, anderhalf jaar na de stichting van de staat. In 1951 nam de Knesset, het Israëlische parlement, het besluit om de Sjoa voortaan jaarlijks officieel nationaal te herdenken. Als datum werd 27 Nisan gekozen. 8 April 1959 werd dit besluit door de Knesset ook bij wet vastgelegd: ‘Martyrs’ and Heroes’ Remembrance Day Law’ (Wet Herdenkingsdag Martelaren en Helden). Op deze dag, Jom Hasjoa, worden in Israël zowel de miljoenen vermoorde Joden als al de helden van het Joodse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog herdacht. Met name wordt dan stilgestaan bij de heroïsche Joodse opstand van 1943 in het getto van Warschau. In Israël gaat op Jom Hasjoa om 10 uur ’s ochtends door het hele land het luchtalarm af, het openbare leven en het verkeer liggen dan twee minuten stil. Cafés, restaurants en overige entertainmentgelegenheden zijn vanaf zonsondergang de dag ervoor gesloten. Auto’s stoppen op de snelweg, bestuurders stappen uit en gaan naast hun voertuig staan. Op school leggen scholieren het werk neer. In de supermarkt en op de markt stopt de verkoop. Het is zeer indrukwekkend om mee te maken.

Trauma

Tegenwoordig wordt de Holocaust jaarlijks in tal van landen door de Joodse gemeenschap herdacht. En ook in de liturgie voor bijeenkomsten in de synagogen heeft de Sjoa de afgelopen decennia veelal een vaste plek gekregen.¹ De aandacht voor de Holocaust is dus groot in de Joodse gemeenschap, of ze nu seculier of religieus is. En hoe kan het ook anders. Het trauma dat de Sjoa in de Joodse gemeenschap wereldwijd heeft veroorzaakt is immers immens. De op werkelijk onvoorstelbaar meedogenloze wijze door de nazi’s uitgevoerde genocide had de totale vernietiging van het hele Joodse volk tot doel.² Hoe zou je als Jood deze massamoord op zes miljoen medejoden, waaronder zo’n anderhalf miljoen kinderen, ooit kunnen vergeten? Albert Groothedde, Israëlconsulent in Jeruzalem voor het Centrum voor Israëlstudies, schreef in verband hiermee 2 mei 2019 in het Reformatorisch Dagblad: “Maar liefst zes miljoen Joden werden tijdens de Tweede Wereldoorlog koelbloedig vermoord. Een dergelijk getal daadwerkelijk bevatten, blijft onmogelijk. Zes miljoen mensen; dat staat gelijk aan alle inwoners van de provincies Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel, Gelderland en Utrecht bij elkaar. Of, mogelijk nog beeldender: als je zes miljoen mensen op een rij zet, is de menselijke ketting maar liefst 3000 kilometer lang. Dat is grofweg een retourtje Utrecht-Rome.”

Kleinkinderen

Het collectieve trauma werkt door tot in de derde generatie van overlevenden, de huidige kleinkinderen van de overlevenden. Natascha van Weezel, zelf kleindochter van vier Holocaust-overlevenden schreef er een boeiend boek over dat in 2015 verscheen. Het volgende citaat laat zien wat de Sjoa zeventig jaar later nog steeds doet met de derde generatie: “‘Last hebben van’ vind ik een ingewikkelde definitie, omdat dergelijke gevoelens per individu verschillen. Maar er is een aantal terugkerende kenmerken die als onprettig kunnen worden beschouwd. Zo is daar in de eerste plaats wantrouwen. Veel kleinkinderen van Holocaust-overlevenden kijken nog altijd schichtig om zich heen om vast te stellen of de situatie veilig is. Sommigen hebben dit alleen rond de meidagen, anderen het hele jaar door. Het zijn gedachten die ik helaas zelf ook maar al te goed ken: een ongegrond gevoel van voortdurend naderend onheil en je tegen beter weten in toch stiekem afvragen bij wie je zou kunnen onderduiken als het opnieuw helemaal mis zou gaan. Het is geen onlogisch gevolg van opgroeien met verhalen over verraad voor 7 gulden 50, wegkijkende buurmannen, vluchtpogingen die maar net goed afliepen en de dehumanisering in de kampen.”³

Kerkelijke herdenking?

Het is dus geen vraag waarom de Joodse gemeenschap de Sjoa blijft herdenken, ook in de synagogediensten. Men herdenkt de massamoord op het eigen volk, op familie. Maar hoe zit het met de gemeenschap waar ik toe behoor? Hoe zit het met de christenen, de kerken? Waarom zouden wij christenen in onze kerken jaarlijks stilstaan bij de moord op zes miljoen Joden? Wat onderscheidt voor ons christenen de genocide op de Joden van andere genocides? Wat maakt de Holocaust uniek? Bestaat er zo’n onderscheid dat een pleidooi voor het jaarlijks herdenken ervan door kerken rechtvaardigt? Ik meen van wel.

Theologie

Maar voor ik daarvoor wat argumenten op tafel leg eerst de vraag waarom zulke herdenkingen tot nu toe nauwelijks plaatsvinden in kerken in ons land. Ik denk dat dit onder meer te maken heeft met het feit dat de Holocaust tot de dag van vandaag nog steeds geen plek heeft gekregen in de theologie. Ook in de opleidingen van predikanten en voorgangers is er nauwelijks aandacht voor. Dan is het niet zo verwonderlijk dat er voor het herdenken van de Sjoa in het kerkelijk jaar geen aandacht is.
Dr. Ad Prosman heeft aan deze blinde vlek in de theologie een belangwekkend boek gewijd. De titel luidt De onverwerkte Holocaust; Spiegel voor de kerk van nu⁴. Ik citeer uit zijn boek: “Waar het om gaat, is dat er geen echt inhoudelijke en fundamentele bezinning is geweest op de ergste crisis in tweeduizend jaar: de Holocaust. Dat is achteraf bezien onbegrijpelijk. Deze ramp kan niet beschouwd worden als een op zichzelf staande zaak, het is geen incident geweest van onze cultuur en geschiedenis.”⁵ Prosman doelt op het feit dat de Holocaust niet los gezien kan worden van de westerse cultuur waar juist het cultureel zeer hoog ontwikkelde Duitsland uit de tijd van Hitler ontegenzeggelijk deel van uitmaakte.⁶
In België maakt Didier Pollefeyt, hoogleraar theologie aan de Katholieke Universiteit te Leuven, al ruim dertig jaar studie van de Holocaust. In 2018 verscheen van zijn hand een indrukwekkende grondige studie over de implicaties van de Holocaust voor de ethiek en de theologie, Ethics and Theology after the Holocaust. Pollefeyt schrijft dat hij in de loop der jaren veel apathie, wantrouwen en zelfs verzet is tegengekomen tegen het doen van onderzoek naar de Holocaust, in het bijzonder onder christelijke theologen.⁷ Christenen weten volgens Pollefeyt vaak nauwelijks een plek te geven aan de blijvende aanwezigheid van het kwaad na de komst van Christus, met name niet aan kwaad waarvoor geen verlossing mogelijk lijkt te zijn. De Holocaust is een dergelijk Kwaad met een hoofdletter. Pollefeyt stelt vast dat de traditionele theologie in feite geen antwoord heeft op het immens grote kwaad dat de Holocaust geweest is. Daarom negeert ze de Holocaust bijna altijd.⁸
Tot de spaarzame gunstige uitzonderingen behoort de ‘Christelijke Dogmatiek’ van Van den Brink en Van der Kooi die in 2012 verscheen. Hier komt de Holocaust wel enkele malen ter sprake, zij het dan kort. Dat gebeurt in hoofdstuk 8 met de titel ‘Het geschonden bestaan. Over zonde en kwaad’ en in hoofdstuk 9, ‘Israël en het verbond’.⁹
Voor het Duitse taalgebied moet in dit verband de theoloog Friedrich-Wilhelm Marquardt (1928-2002) met ere worden genoemd. Als geen ander heeft Marquardt de indringende vragen die de Sjoa aan de traditionele theologie stelt, leidend willen maken in zijn indrukwekkende theologische oeuvre.¹⁰ Helaas zijn de indringende en terechte vragen die Marquardt aan de theologie stelt tot nu toe nog maar door weinigen ter harte genomen.
Ik heb helaas de indruk dat zijn werk veelal wordt genegeerd. De verlegenheid met de Holocaust in de theologie straalt af op het kerkelijk bedrijf. Het blijkt lastig om de Holocaust ter sprake te laten komen in prediking en liturgie.

Internationale context

Terug naar de vraag waarom we ook als kerken de Holocaust jaarlijks zouden moeten gaan herdenken. We hebben gezien dat de Joodse gemeenschap dit al jaren doet. Later volgde ook de maatschappij in bredere zin. Zo nam de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in 2005 een resolutie aan die 27 januari maakte tot ‘Holocaust Memorial Day’, Internationale Dag tot Herdenking van de Holocaust. 27 januari is de datum waarop in 1945 het Rode Leger van de Sovjet Unie het vernietigingskamp Auschwitz bevrijdde. Sinds 2006 wordt deze herdenking in tal van landen gehouden.
Het Nederlands Auschwitz Comité organiseerde toen al jaren op de laatste zondag van januari een grote herdenking van de Holocaust in Amsterdam. Deze herdenking verkreeg in 2012 de status van Nationale Herdenking, dezelfde status dus als de Nationale Herdenking op 4 mei. Niet voor niets is de regering altijd vertegenwoordigd en leggen tal van ambassadeurs namens hun landen kransen bij het Spiegelmonument. Deze indrukwekkende herdenking in het Wertheimpark tijdens welke ook de duizenden vermoorde Sinti’s en Roma’s worden herdacht, wordt steevast live uitgezonden door de NOS.
We zien dus dat het herdenken van de Holocaust nationaal en internationaal een vaste en prominente plaats heeft gekregen in de samenleving als geheel en in de Joodse gemeenschap in het bijzonder. Opnieuw: wat rechtvaardigt een pleidooi voor een jaarlijkse herdenking in onze kerken? Dan ga ik terug naar het bijzondere initiatief van een aantal kerkgenootschappen afgelopen najaar.

Schuldbelijdenis

In november 2020 is namens een aantal kerkgenootschappen voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog een schuldbelijdenis uitgesproken over de nalatigheid ten aanzien van de Joodse gemeenschap.¹¹ Daarin verootmoedigde men zich over het feit dat de kerken nalatig zijn geweest in het voldoende krachtig opkomen voor de bedreigde Joodse gemeenschap in ons land tijdens de Holocaust. De PKN deed dit zondag 8 november bij monde van de scriba, dr. de Reuver.¹² Een week later werd op 15 november in kerken van vier andere kerkgenootschappen een schuldbelijdenis uitgesproken. Dit ging gepaard met een toelichting op het waarom van de schuldbelijdenis en een gebed. Voor de vier betrokken kerkgenootschappen was een Handreiking opgesteld met teksten die 15 november in de kerkdienst hiervoor gebruikt konden worden.¹³ Deze expliciete erkenning van schuld door de betrokken kerken is zeer positief ontvangen in de Joodse gemeenschap in ons land, waaronder de ambassadeur van Israël die een delegatie van de betrokken kerken ontving.

Misplaatste redeneringen

Dr. C.P. de Boer, lid van het deputaatschap Kerk en Israël van de Christelijke Gereformeerde Kerken en een van de initiatiefnemers van de Schuldbelijdenis, schrijft in oktober 2020 in het blad de Wekker onder meer het volgende: “Met het ontzeggen van de uitverkoren plaats die het Joodse volk door de HEERE onder de volkeren is toegemeten, hebben onze vaderen Israël zijn bestaansrecht willen ontnemen. (…) Dat deze belijdenis klinkt in de ruimte van de kerk beschaamt te meer. Immers, de kerk en het kruis zijn in de loop der eeuwen dé twee symbolen geworden voor elke vorm van lijden dat het Joodse volk door christenen is aangedaan met een beroep op het Nieuwe Testament en in naam van Jezus Christus. (…) Terugkijkend op ons verleden mogen we tevens erkennen dat wij Gods handelen met Israël de eeuwen door niet begrijpen. Al onze pogingen dienaangaande hebben Israël in levensgevaar gebracht. We beloven ons te bekeren van al onze misplaatste redeneringen.”

Voedingsbodem

In de verklaring van de PKN lezen we onder meer het volgende: “Het is onvoorstelbaar hoe groot het verdriet is dat de Sjoa in de Joodse gemeenschap heeft teweeggebracht en hoe diep de pijn die de overlevenden hebben gevoeld. Een pijn die door de volgende generaties wordt meegedragen en ervaren. Het is in erkenning van dat verdriet en van die pijn dat de Protestantse Kerk in Nederland zich richt tot de Joodse gemeenschap in ons land. Nog niet eerder zocht de Protestantse Kerk op deze wijze het gesprek met onze Joodse gesprekspartners. Dat dit pas in het 75e jaar van de bevrijding geschiedt, is laat. Naar wij hopen niet té laat. De Protestantse Kerk in Nederland wil zonder terughoudendheid erkennen dat de kerk mede de voedingsbodem heeft bereid waarin het zaad van antisemitisme en haat kon groeien. Eeuwenlang werd de kloof in stand gehouden die later de Joden in de samenleving dusdanig kon isoleren dat ze konden worden weggevoerd en vermoord. (…) We nemen onszelf voor alles te doen wat mogelijk is om de joods-christelijke relaties verder uit te laten groeien tot een diepe vriendschap van twee gelijkwaardige partners, onder andere verbonden in de strijd tegen het hedendaagse antisemitisme.”

Onopgeefbaar

Over de Kerkorde van diezelfde PKN lees ik op de website het volgende: “Voor de Protestantse Kerk is de relatie met het volk Israël een essentieel onderdeel van de eigen identiteit.
In de kerkorde staat dat de kerk geroepen is om in al haar geledingen het gesprek met Israël te zoeken en gestalte te geven aan haar onopgeefbare verbondenheid met het volk Israël. (…) Het woord ‘onopgeefbaar’ heeft een historische en een theologische connotatie. Soms lopen de betekenissen en interpretaties wat door elkaar, wat de helderheid niet altijd ten goede komt. De term wordt oorspronkelijk gebezigd in directe relatie met de nalatige houding van de kerk t.a.v. de Sjoa en het antisemitisme. Historisch gezien zijn het christendom en het rabbijnse jodendom tradities die beide teruggaan op het jodendom van de eerste eeuw. Beide tradities hebben elkaar wederzijds beïnvloed en hebben op elkaar gereageerd. Christenen hebben daarbij een zeer complexe eeuwenlange geschiedenis met Joden vanwege anti-Judaïstische en anti-Joodse uitingen. Volgens een beleidsnota uit 2008 moet de kwalificatie ‘onopgeefbaar’ verstaan worden ‘tegen de achtergrond van een eeuwenlange geschiedenis waarin de kerk zich had vervreemd van haar wortels in het volk Israël, met alle voor Israël – en op een andere manier ook voor de kerk – desastreuze gevolgen daarvan’. Het woord ‘onopgeefbaar’ herinnert de kerk aan deze noodlottige geschiedenis en roept op tot een fundamenteel andere houding. Daarbij hoort in ieder geval dat de Protestantse Kerk vormen van vervangingstheologie afwijst en dat antisemitisme wordt bestreden.”

Vervolg

De initiatiefnemers van de beide schuldbelijdenissen hebben aangegeven dat deze historische schuldbelijdenis om vervolgstappen vraagt. De Boer spreekt hierboven van ‘ons bekeren van al onze misplaatste redeneringen’. Er zal onverminderd gewerkt moeten blijven worden aan een manier van Bijbel lezen en verkondiging die vrij is van anti-Judaïstische stereotypen en karikaturen en aan (theologisch) onderwijs dat zich werkelijk heeft weten te ontdoen van (restanten van) vervangingstheologie. Maar je kunt niet jaar in jaar uit doorgaan met schuld belijden over de tekortkomingen van grote delen van de kerk tijdens de Holocaust.
Dat is ook niet waar de Joodse gemeenschap op zit te wachten. Opperrabbijn Binyomin Jacobs liet weten dankbaar te zijn voor de schuldbelijdenis maar voegde er dit aan toe: “Maar het gaat erom dat u in een spiegel kijkt en het systeem aanpakt waarin door de eeuwen heen het Joodse volk werd neergezet. Het antisemitisme is de vrucht van een manier van zaaien.“ Jules Isaac, zelf een Holocaustoverlevende, gaf dit systeem zestig jaar geleden de naam ‘catechese van verguizing’. Het is het vervangingsdenken dat met arrogante hoogmoed Israël de plaats in Gods eeuwig verbond ontzegt en die plaats voor de kerk opeist.
Dit vervangingsdenken was tot aan de Tweede Wereldoorlog ruim achttien eeuwen lang dominant in de theologie. Het is een illusie te denken dat het nu al volledig overwonnen zou kunnen zijn. Daarvoor is het nu eenmaal te diep verankerd geweest in de theologische traditie. Er is de afgelopen zestig jaar veel vooruitgang geboekt, maar dit heeft tijd nodig. Restanten van vervangingsdenken zijn nog steeds gemakkelijk aan te wijzen in tal van preken en christelijke publicaties. Hier moet verstandig en bedachtzaam aan gewerkt blijven worden door de kerken en binnen de theologische opleidingen.¹⁴ Dat zijn we als christenen uit de volken aan de God van Israël verschuldigd. En aan Israël zelf, want het heil is uit de Joden.

Zelfonderzoek

Is dit alles bij elkaar reden genoeg om als kerken jaarlijks een zondag in te gaan ruimen voor het herdenken van de Holocaust? Ik denk het wel. Herdenken is niet alleen niet vergeten, hoe belangrijk dat ook is. De Holocaust mag inderdaad nooit vergeten worden. Maar herdenken is ook ‘opnieuw nadenken over’. Werkelijk herdenken gaat gepaard met bezinning, met zelfonderzoek ook. Hoe voorkomen we dat zoiets gruwelijks zich ooit zou kunnen herhalen? Hoe heeft het kunnen gebeuren? Wat was de voorgeschiedenis, welke factoren hebben dit mogelijk gemaakt ? In hoeverre waren dit factoren waar we als kerk in betrokken zijn geweest? Dit zijn belangrijke vragen voor de kerk. Want de Holocaust kan onmogelijk los gezien worden van een eeuwenoude anti-Judaïstische traditie in het christendom die zelfs teruggaat tot de tweede eeuw na Christus. Nee, de Holocaust kan zeker niet zonder meer op het conto van twintig eeuwen christendom worden geschreven. Maar historici, theologen en filosofen die zich in de materie verdiept hebben zijn het wel over het volgende eens: de Holocaust had zo goed als zeker nooit kunnen plaatsvinden zonder de voedingsbodem die het christendom eeuw na eeuw creëerde door anti-Joodse denkbeelden en vooroordelen te verspreiden in de westerse cultuur.¹⁵ Het is deze voedingsbodem geweest die het mogelijk maakte dat het antisemitisme van de nazi’s in Duitsland zo wortel heeft kunnen schieten, ja ook onder Duitse christenen.
Nee, de kerk heeft nooit geleerd dat Joden gedood zouden moeten worden enkel en alleen omdat ze Joods bloed hadden. Het racistisch moorddadig antisemitisme dat tot de Holocaust heeft geleid is volkomen vreemd aan de kerk. Maar het eeuwenlang creëren en in stand houden van anti-Joodse vooroordelen en discriminerende maatregelen is het christendom wel degelijk aan te rekenen. Eeuwenlang zijn de Joden door christenen voor Godsmoordenaars uitgemaakt, mochten ze tal van beroepen niet uitoefenen en werden ze vaak gedwongen om in getto’s te leven. Met voor velen grote armoede als gevolg. Joden hadden tot aan de Franse Revolutie zelfs geen burgerrechten. En er valt helaas nog veel meer te noemen.
Het is de enorme schok van de Holocaust geweest, toen na de oorlog langzamerhand echt begon door te dringen wat zich had afgespeeld, die een deel van de christenen, kerkleiders en theologen ertoe gebracht heeft om de eigen anti-Joodse kerkelijke traditie eerlijk onder ogen te gaan zien. Dit proces heeft in veel kerken geleid tot een afscheid nemen van de vervangingstheologie, tot het erkennen van het blijvende verbond dat God heeft met het Joodse volk en tot een geheel nieuwe verhouding tot het jodendom. Dat is enorme winst.

Nieuwe verhouding

Een jaarlijkse kerkelijke herdenking van de Holocaust moet misschien vooral in het teken staan van die winst. De Joodse gemeenschap zit er niet op te wachten dat wij christenen jaar na jaar onze schuld aan Israël blijven belijden. Het zou ons als kerk van Christus ook geen goed doen denk ik. Het onrecht de Joden aangedaan is zo immens, onder de last van die schuld kun je individueel bezwijken.
Ik denk dat we in een jaarlijkse herdenking een gezond evenwicht zouden moeten zoeken. Enerzijds eerlijk onder ogen zien waarin we als christenheid in het verleden tekort zijn geschoten en vooral daarvan echt willen leren. En anderzijds vooruit kijken hoe we in het nieuwe licht dat God ons in onze dagen gegeven heeft op de blijvende plaats van Israël als zijn geliefd verbondsvolk, onze nieuwe verhouding tot het Joodse volk verder concreet vorm mogen gaan geven. Er zou goed een stukje educatie aan verbonden moeten worden.
Een jaarlijkse herdenking zou heel mooi kunnen dienen om deze dubbele agenda als het ware te borgen in ons kerkelijk jaar. Daarmee zou de Joodse gemeenschap het signaal krijgen dat we het leed en onrecht hen aangedaan werkelijk onderkennen en ter harte nemen. En voor ons als kerken zal een jaarlijkse herdenking enorm kunnen helpen om een groter deel van de kerkleden meer bewust te maken van het nieuwe dat God in onze dagen begonnen is: een Kerk die is gaan begrijpen dat ze onopgeefbaar verbonden is met het volk Israël. Kerk te kunnen zijn zonder op het Joodse volk neer te kijken. Een kerk die Israël zegent en opkomt tegen antisemitisme in welke gedaante ook.

Datum

Mag ik een suggestie doen voor een datum voor zo’n jaarlijkse herdenking? De laatste zondag van januari, dezelfde dag dat de Nationale Holocaust Herdenking wordt gehouden. Die datum lijkt me goed in te passen in het kerkelijk jaar. Ik hoop en bid dat mijn pleidooi in overweging genomen zal worden en gehoor zal vinden. Volgens mij zou een jaarlijkse herdenking in onze kerken een passend en misschien ook wel logisch vervolg zijn op de bijzondere stappen die een aantal kerkgenootschappen afgelopen najaar hebben gezet met hun schuldbelijdenis aan de Joodse gemeenschap.

Dit artikel verscheen eerder in Israël en de Kerk, Maart 2021, Jaargang 20, Nummer 1. Israël en de Kerk, tijdschrift voor Bijbelse bezinning en toerusting van de christelijke gemeente, is een uitgave van Christenen voor Israël en verschijnt vier maal per jaar. Een abonnement is gratis en kan worden aangevraagd via www.christenenvoorisrael.nl

Zo bevat de Sidoer van de liberaal Joodse Gemeenten in Nederland 31 pagina’s die gewijd zijn aan Jom Hasjoa en 4 mei. Seder Tov Lehodot, derde herziene druk november 2014.
Het ooggetuigenverslag ‘In het hart van de hel’ van Zalmen Gradowski laat als geen ander boek zien hoe gruwelijk wreed de Sjoa geweest is. Het zeer indrukwekkende boek wordt uitgegeven door uitgeverij Verbum.
Natascha van Weezel, De derde generatie; Kleinkinderen van de Holocaust, Uitgeverij Balans, Amsterdam, 2015, pag. 283-284
Dr. A.A.A. Prosman, De onverwerkte holocaust; Spiegel voor de kerk van nu, Uitgeverij Boekencentrum, 2015.
A.w. pag. 12.
De Joodse hoogleraar sociologie Zygmunt Bauman heeft in zijn legendarische studie Modernity and the Holocaust aangetoond dat de Holocaust niet gezien moet worden als een ontsporing in onze cultuur, maar als voortkomend uit diezelfde moderne westerse cultuur.
Didier Pollefeyt, Ethics and Theology after the Holocaust, Peeters, Leuven, 2018, pag. 3.
Franklin H. Littell was een van de eerste theologen die hier op indringende wijze de vinger bij legden. The Crucifixion of the Jews; the Failure of Christians to Understand the Jewish Experience, Mercer University Press, 1986.
Christelijke Dogmatiek, Boekencentrum 2012, pag. 302, 318, 322-323
Zie onder meer F.-W. Marquardt, De Gebroken hemel: De misère van de theologie en de hoop op God, Meinema, 1999.
Naast de Protestantse Kerk betrof het de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt, de Hersteld Hervormde Kerk, de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Bond.
De volledige verklaring van de PKN is te vinden op https://www.protestantsekerk.nl/nieuws/verklaring-van-de-protestantse-kerk-tijdens-kristallnachtherdenking-2020
De volledige tekst van de Handreiking is te vinden op https://cgk.nl/schuldverklaring-zondag-15-november
Met name in het Engels taalgebied wordt gelukkig veel gepubliceerd op dit terrein. Zie bijvoorbeeld www.post-supersessionism.com
Zie onder meer Hans Jansen, Christelijke Theologie na Auschwitz, Boekencentrum 1981; James Parkes, The Conflict of the Church and the Synagogue, Atheneum, New York 1981; en Carol Rittner (editor), The Holocaust and the Christian World; Reflections on the Past and Challenges for the Future, 2000.

JEZUS VERBINDT HET JOODSE VOLK EN DE KERK

Door Dr. C.F.M. van den Hout, bisschop van Groningen – Leeuwarden

M. KINZER , Israël in het hart van de Kerk. Jezus in het hart van Israël, uitgeverij Scholten, Zwolle 2020 (vertaling en redactie door J. Bol)

Jezus een jood!
Er is in de afgelopen decennia een denkproces op gang gekomen dat niet meer te stoppen is.
De ontdekking dat Jezus een jood is, heeft verregaande consequenties die langzaam duidelijker worden en nieuwe theologische vragen oproepen. Om te beginnen: heeft Jezus
afstand genomen van zijn godsdienstige afkomst? En hebben de apostelen hetzelfde gedaan? Als dat het geval is moeten we spreken van twee verschillende godsdiensten:
jodendom en christendom. Als Jezus geen afstand genomen heeft, is Hij nog steeds jood. Wat betekent dat dan voor de relatie tussen jodendom en christendom? Is het christendom
dan een stroming binnen het jodendom? Het antwoord heeft grote consequenties. Het is als met familie. Je komt er nooit van los, hoe anders de weg ook is die je gaat.

De Messiaanse jood
Het probleem van de verhouding tussen Israël en de Kerk komt scherper naar voren op het moment dat een jood Jezus als de Messias belijdt. De vraag doet zich dan voor wat hij of
zij met het jood-zijn moet doen. Afzweren? Dat was in de geschiedenis van de Kerk altijd het motto. Er zijn genoeg joden tot in de 20e eeuw die dit gedaan hebben, gebroken met de
eigen rabbijns-joodse gewoonten. Maar als we belijden dat God het verbond met Israël niet heeft gebroken en dat Israël een blijvende status heeft in de heilsgeschiedenis (Nostra
aetate 4*), kunnen we dan zulke eisen nog stellen?

De jood Mark Kinzer belijdt de Messias
Deze en vele vergelijkbare vragen komen naar voren in de publicaties van Mark Kinzer. Hij is een jood die in 1971 tot geloof in Jezus kwam (liever spreekt hij van Jesjoea, waarmee het
jood-zijn van Jezus wordt benadrukt). Hij woont in Ann Arbor, in Michigan, Verenigde Staten. Hij promoveerde in 1995 aan de universiteit van Michigan en is voorganger/rabbi van de Messiaans Joodse gemeente Zera Avraham (zaad/nageslacht van Abraham). Het boek van hem dat recent in het Nederlands is vertaald, heet Israël in het hart van de Kerk. Jezus in het hart van Israël.

Israël-christologie
Jezus wordt in de theologie van Kinzer gezien als vertegenwoordiger van Israël, het eerste door God gekozen volk. We noemen dit Israël-christologie. Dit is anders dan de christologie
die we in het klassieke Europese christendom gewoon zijn en die geformuleerd is door de eerste concilies. Kort samengevat: Christus is de Zoon van God, mens geworden uit de
maagd Maria om ons mensen te redden. De ene persoon met een goddelijke en menselijke natuur: “God uit God, licht uit licht, ware God uit de ware God. Geboren, niet geschapen, één
in wezen met de Vader, en dóór wie alles geschapen is.” In de klassieke christologie komt de joodse achtergrond van Jezus en de apostelen nauwelijks uit de verf, merkte ik toen
ik de cursus christologie van professor B. Janssens (1989-1990) nog eens ter hand nam.

Een plaats in de Kerk voor het Messiaans jodendom
Kinzer pleit voor een plaats voor het Messiaans jodendom in de Kerk. Daarmee bedoelt hij een plaats voor joden die Jezus als de Messias belijden én trouw blijven aan de joodse feesten, besnijdenis, spijswetten en andere praktijken. Dit is een moeilijke positie. Door het (orthodoxe) jodendom worden joden die in Jezus als de Messias geloven niet meer als joden beschouwd en christenen eisten in het verleden dat men de joodse gewoonten afzwoer. De Kerk kan Jezus echter niet los maken van het jodendom en Israël kan zich niet losmaken van Jezus, omdat Hij zijn volk trouw blijft: “Het Joodse volk mag dan met Hem worstelen en het mag proberen zich uit zijn greep te bevrijden, maar dat gaat nooit lukken. Al zou het volk van Hem wegvluchten, Hij vlucht niet weg van hen, Hij blijft in hun midden” (p. 39).

Kinzer leest het Nieuwe Testament vanuit de Israël-christologie en analyseert Efeziërs 1-3 en Romeinen 9-11. Hij vindt voldoende aanknopingspunten om Jezus te typeren als iemand die zijn eigen godsdienst altijd trouw is gebleven en tot vertegenwoordiger ervan is aangesteld. De exegese van de teksten leidt tot een eigen vertaling, maar het wekt niet de indruk dat hij de tekst naar zijn hand zet. De argumentatie voelt aannemelijk aan.

Het eerste schisma
Israël is het uitverkoren volk van God. In Christus zijn de volken toegetreden, maar dit heeft er niet toe geleid dat de eerste keuze is komen te vervallen. Dit hebben we in het verleden wel gedacht en dat heeft ertoe geleid dat reeds vanaf de 2 e eeuw joden en christenen van elkaar afstand namen, hetgeen leidde tot een schisma waarbij met name de joodse volgelingen van Jezus tussen wal en schip vielen. De Kerk ging zichzelf zien als vervanger van Israël, het nieuwe Israël**, want het oude had afgedaan. De visie op Jezus was destijds het breekpunt. Zou Jezus nu niet de verbinding kunnen vormen? vraagt Kinzer zich af.

De weg terug naar eenheid
De theologie van Kinzer – en dat is goed om op te merken – is een orthodoxe en geen liberale theologie. Hij gelooft in Jezus als degene die verrezen is uit de doden en hij belijdt Jezus als
Zoon van God (p. 11). Voor ons katholieken is dat belangrijk om te weten. Er blijven nog genoeg vragen over die we als katholieken aan onszelf moeten stellen en vragen die wij aan Messiasbelijdende joden hebben. Als joden Jezus als de Messias belijden, kunnen zij dan ook de geloofsbelijdenis van NiceaConstantinopel onderschrijven? En de Apostolische geloofsbelijdenis? Verwachten wij van hen dat ze zich in de naam van de Drie-ene God laten dopen en vormen? Kunnen we samen het Avondmaal of de Eucharistie vieren? Welke plaats krijgen de Messiaanse joden ten opzichte van de (katholieke) kerkelijke hiërarchie? Of moet de Kerk zichzelf anders gaan definiëren? Als we de Messiaanse joden een plaats willen geven, zal dat nog een spannend en langdurig proces worden. Het gaat hierbij trouwens niet om een grote groep, maar om een principiële vraag.

Slot
Aan het kruis krijgt Jezus de titel mee ‘Jezus van Nazaret, Koning van de Joden’. Maakte dit louter deel uit van de spot die Jezus ten deel viel of raakte – onbedoeld voor de Romeinen
en joodse gezagsdragers – de titel aan de waarheid? Als dat zo is, zouden we het ons meer ter harte moeten nemen deze titel theologisch een goede plaats te geven.*** De laatste tijd raken ook katholieken betrokken in deze materie, die in protestantse kring al langer belangstelling kreeg. Christoph kardinaal Schönborn is een voorbeeld van een katholieke theoloog die betrokken is. Het Vaticaan heeft een theologische werkgroep ingesteld die ressorteert onder de Congregatie voor de Geloofsleer. Reden genoeg voor katholieken om in deze materie te participeren.

*Nostra aetate, een verklaring van het Tweede Vaticaans concilie.
**De Kerk omschrijven als ‘het nieuwe Israël’, zoals het concilie doet in Lumen Gentium 9, is te verstaan als het vernieuwde Israël, zoals Kinzer ook schrijft in zijn boek Searching Her Own Mystery.
***Conform Matteüs 2,2 en CKK 528.

Omdat het in dit artikel vooral gaat om het jodendom als godsdienst, is gekozen voor consequent jood met een kleine j.

Meer over dit onderwerp:
www.kcv-net.nl/meer/a/onderwerpen/joden-en-kerk

Met toestemming overgenomen uit het tijdschrift Bouwen aan de Nieuwe Aarde 2021-1

Mgr. dr. C.F.M. (Ron) van den Hout behaalde een licentiaat Bijbelse theologie aan de Gregoriana in Rome en promoveerde aan de Radboud Universiteit te Nijmegen op het boek van de profeet Zacharia. Hij werd op 3 juni 2017 bisschop van het bisdom Groningen-Leeuwarden.
Meer van hem over dit onderwerp:
0414 Israël en de volken – Sleutel voor verstaan van hele Bijbel, over het boek ‘De Messias leren’ van Edjan Westerman; in
2017-5 De Schrift in haar geheel, van Genesis tot Jezus, over een boek van Scott en Kimberly Hahn.
Meer over het onderwerp:
Lezingen, dialoog, artikelen, het boek van Mark Kinzer en andere boeken: Jules Isaac Stichting
Rubriek Joden – christenen op www.stucom.nl
Onderwerp Joden en Kerk op www.kcv-net.nl

Dit is document 0473 op www.stucom.nl

Verder bouwen aan een alternatief voor vervangingsdenken

Door Jeroen Bol

De kerkvaders hebben de kerk destijds met een enorm probleem opgezadeld. Dat hebben ze zich ongetwijfeld niet gerealiseerd toen ze in die eerste eeuwen na Christus hun ‘adversus judaeos’ (‘tegen de joden’) teksten schreven. Zij zijn de architecten geweest van wat tegenwoordig bekend staat als de vervangingstheologie: de idee dat Israël heeft gefaald en dat de kerk sindsdien de plaats van Israël heeft ingenomen. Tot aan de Tweede Wereldoorlog en de stichting van de staat Israël kort daarna, was deze vervangingsgedachte nagenoeg algemeen: de Kerk is het nieuwe Israël.

Het waren de kerkvaders die vanaf het eind van de eerste eeuw na Christus deze gedachte met hun merkwaardige exegese aangaande Israël vorm hebben gegeven. Zij waren de theologen die vanaf het begin van de tweede eeuw het klassieke christelijke belijden begonnen te formuleren. De vervangingsgedachte zat van meet af aan in het hart van dit belijden, ook al is ze nooit met zoveel woorden in de klassieke geloofsbelijdenissen terecht gekomen. Het is dus niet verwonderlijk dat de vervangingsgedachte diep in het DNA van de christelijke theologische traditie genesteld is geraakt. Wie recente Nederlandse uitgaven over de kerkvaders en de Vroege Kerk inkijkt bemerkt al snel dat hierover met geen woord gerept wordt. Terwijl de ‘adversus judaeos’ (‘tegen de Joden’) literatuur als rode draad door de geschriften van al de kerkvaders loopt, kom je hierover in recente publicaties over de Vroege Kerk niets tegen. Dat is een merkwaardig hiaat. Dit stilzwijgen heeft mogelijk te maken met verlegenheid met de merkwaardige exegese door de kerkvaders van tal van oudtestamentische teksten die Israël betreffen. En mogelijk is er ook sprake van verlegenheid met de ‘wirkungsgeschichte’ van die exegese, wat ze aangericht heeft: eeuwen van Jodenhaat en Joods lijden in christelijk Europa. De Amerikaanse theologe Rosemary Ruether heeft deze exegese van de kerkvaders aangaande Israël grondig geanalyseerd in haar baanbrekende studie ‘Faith and Fratricide’ (1974). Ruether heeft de onhoudbaarheid van deze exegeses aangaande Israël haarscherp bloot gelegd.

Verlegenheid met Israël theologie van de kerkvaders

Maar de verlegenheid met de exegetische kunstgrepen die de kerkvaders hebben toegepast om Israël buiten spel te zetten, valt mogelijk vooral te verklaren uit het feit dat de kerkvaders met hun geschriften het fundament hebben gelegd voor de hele christelijke geloofsleer. Gezien hun onmiskenbaar belangrijke rol in het ontstaan van het christendom valt het moeilijk te verteren dat Ireneaus, Hieronymus, Augustinus en al die andere grote namen zich van meet af aan zo deerlijk vergist hebben waar het de plaats van Israël betreft. Maar dat is dus onmiskenbaar wel het geval. Daarmee heeft de christelijke traditie natuurlijk wel een enorm probleem. Want dan zit er in het fundament reeds sinds het jaar 100 iets heel wezenlijks scheef. Geen wonder dat velen dit hoofdpijndossier liever blijven negeren. Want hoe zetten we dit alles nog recht na 2000 jaar? Dat het probleem niet alleen groot maar ook blijvend urgent is wordt duidelijk wanneer je je realiseert hoe fundamenteel de blijvende centrale plaats van Israël is in Gods heilsplan. God is de God van Abraham, Isaak en Jakob, de God van Israël. Gods verbond met Abraham is onvoorwaardelijk en voor eeuwig (Gen. 17:4-8). Jezus de Messias is een Jood (Op. 5:5, Op. 22:16). De genadegaven en de roeping van Israël door God zijn onberouwelijk (Rom.11:28). Israël zal altijd blijven bestaan (Jer. 31:35-37). En zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Vanzelfsprekendheid vervangingsdenken verdwenen

Gelukkig hebben steeds meer kerkgenootschappen sinds de Holocaust en de wonderbaarlijke terugkeer op het wereldtoneel van een Joodse staat na 2000 jaar publiekelijk afstand genomen van de vervangingsgedachte. De vanzelfsprekendheid ervan is dan ook nagenoeg verdwenen. Spreek je tegenwoordig iemand hierover dan hoor je al heel gauw: ‘nee, ik hang de vervangingsgedachte niet aan, ik ben geen vervangingstheoloog.’ Dat is zonder meer winst. De vervangingsgedachte wordt inderdaad zelden meer met zoveel woorden verkondigd. Maar daarmee zijn we er nog niet, dit is pas een begin. In wat door velen tot een van de beste en belangrijkste boeken over het vervangingsdenken wordt gerekend, ‘The God of Israël and Christian Theology’ (1996), stelt de Amerikaanse systematische theoloog Kendall Soulen dat de vervangingsgedachte haar sporen heeft getrokken in heel het bouwwerk van de christelijke theologie. Denk aan het beeld van een gebouw en het fundament waarop het rust. Als het fundament scheef komt te liggen, staat heel het gebouw scheef. De vervangingsgedachte kan gezien worden als een verzakt fundament. Ze heeft haar stempel gedrukt op tal van aspecten van de theologie. De vervangingsgedachte heeft overal haar sporen achter gelaten en veelvuldig disbalans heeft veroorzaakt. Het schokeffect van de bijna volledige vernietiging van het Joodse volk in de Tweede Wereldoorlog en de wonderbaarlijke verrijzenis uit de as van een Joodse staat drie jaar na deze genocide, hebben een grondige restauratie van het hele bouwwerk van de christelijke theologie onontkoombaar noodzakelijk gemaakt. Het oude verhaal gaat niet meer op, het vervangingsdenken is failliet gebleken. Met deze restauratie is intussen een aanvang gemaakt, maar ze is nog lang niet voltooid.

De diverse verklaringen van een fors aantal kerkgenootschappen waarin inmiddels afstand is genomen van de vervangingsgedachte, zijn dan ook geen eindpunt. Maar ze vormen wel een belangrijk begin. De Engelse theoloog James Parkes, een van de allereerste pioniers op dit terrein en vooral bekend van zijn baanbrekende studie ‘The Conflict of the Church and the Synagogue’ (1934), was van mening dat deze verbouwing 300 jaar nodig gaat hebben. Hoe dan ook, zeker is dat de klus niet binnen een of twee generaties geklaard zal zijn. De vervangingsgedachte mag dan nog maar zelden frank en vrij verkondigd worden maar wat Kendall Soulen ergens zo treffend ‘Israël forgetfulness’ noemt is nog steeds aan de orde van de dag. ‘Israël forgetfulness’ staat voor het over het hoofd zien van Israël / het ‘vergeten’ van het Joodse volk in tal van preken, christelijke publicaties en wat dies meer zij. Hoe vaak niet worden bijvoorbeeld heilsbeloften uit het Oude Testament zonder meer op nieuwtestamentische gelovigen toegepast. En dat dan zonder te noemen dat de eerste geadresseerde het Joodse volk niet alleen was, maar ook nog steeds is. En wanneer Israël al genoemd wordt, dan is het bijna altijd Israël toen en zelden het Joodse volk nu. Veel predikanten weten nog steeds niet goed wat ze met Israël aan moeten. Helemaal niet noemen is de route die dan vaak maar genomen wordt. Op deze manier wordt het Oude Testament nog steeds met het grootste gemak ‘christelijk geannexeerd’.

Voorbij het vervangingsdenken

Waar staan we nu anno 2020? Hoe staat het met het ontwikkelen van een nieuwe Bijbels verantwoorde theologie die werkelijk gevrijwaard is van vervangingsdenken? Een van de grote uitdagingen is om nieuwtestamentische teksten als onder meer de Galatenbrief, de Hebreënbrief en Filippenzen 3 anders te leren verstaan. Dit zijn bij uitstek teksten die eeuwenlang steevast zijn uitgelegd als zouden ze de vervangingsgedachte leren: ‘het jodendom heeft afgedaan, met het evangelie van Jezus is iets volkomen nieuws begonnen’ enzovoort. Het is nog steeds een minderheid van theologen die hun beste krachten geven aan exegese en theologie die het vervangingsdenken voorbij is. Maar het is wel een minderheid die steeds meer van zich laat horen. Ik oriënteer me vooral op het Engelse taalgebied maar ben me ervan bewust dat ook in het Duitse taalgebied het nodige gebeurt op dit gebied.¹ Bijna altijd gaat het om theologen die zich in het jodendom verdiepen en die vaak ook zelf contacten met joodse denkers hebben. Wat je veel ziet is dat men in het Nieuwe Testament, wat natuurlijk zelf een joods geschrift is, belangrijke nieuwe dingen ontdekt die lang over het hoofd zijn gezien. De laatste jaren wordt ook de input van messiaans-joodse theologen als Mark Kinzer en David Rudolph steeds belangrijker. ² Het is de kruisbestuiving over en weer van joodse en christelijke theologen die met name de laatste jaren voor veelbelovende doorbraken in de exegese van het Nieuwe Testament zorgen. ‘Post-supersessionist theologie’ is een nieuwe term die steeds meer ingeburgerd begint te raken in kringen van theologen die met dit bijltje hakken. ³ Supersessionism’ is de wetenschappelijke term voor vervangingsdenken die in Engelstalige theologie gangbaar is geraakt. ‘Post-supersessionism’ is de Engelse benaming voor een zich ontwikkelende nieuwe theologie die het vervangingsdenken voorbij (‘post’) is. J. Brian Tucker schrijft er het volgende over: “post-supersessionism beaamt Gods onherroepelijke verbond met het Joodse volk als een centraal en samenhangend deel van kerkelijk onderricht. Post-supersessionism wijst opvattingen over het Nieuwe Verbond die de opheffing of het verouderd zijn van Gods verbond met het Joodse volk behelzen, af. Net zo verwerpt ze opvattingen die leren dat de Thora als blijvende afbakening van de identiteit van de Joodse gemeenschap niet meer van kracht zou zijn.” ⁴

Een bijzonder veelbelovend nieuw initiatief is de in 2017 gestarte reeks New Testament After Supersessionism (Nieuw Testament na vervangingsdenken). ⁵ Deze reeks voorziet in de hierboven genoemde behoefte om nieuwtestamentische teksten, die eeuwenlang in stelling zijn gebracht om de vervangingsgedachte te staven, anders te leren lezen en verklaren. Er zijn in deze reeks tot nu toe drie commentaren verschenen, een over Romeinen, een over Filippenzen en een over Efeze en Colossenzen. Een van de drie redacteuren van de reeks is de eerder genoemde Messiaans Joodse theoloog David Rudolph. Rudolph behoort naast Mark Kinzer tot de belangrijkste en meest productieve Messiaans Joodse theologen van dit moment. Hij promoveerde in 2007 aan Cambridge University. Voor zijn proefschrift ‘A Jew to the Jews: Jewish Contours of Pauline Flexibility in 1 Corinthians 9:19-23’ ontving hij de Franz Delitszch Prijs van de Freie Theologische Akademie in Giessen, Duitsland. Hij is directeur van de Messiaans Joodse Studies aan The King’s University in Dallas Texas en is daar tevens hoogleraar Nieuwe Testament en Joodse Studies ⁶ Rudolph maakt tevens deel uit van de stuurgroep van de in 2017 opgerichte Society for Post-Supersessionist Theology.

Zeer de moeite waard is ook de Journal of the Jesus Movement in its Jewish Settting. De website www.jjmjs.org bevat een schat aan peer reviewed artikelen en is vrij toegankelijk voor geïnteresseerden.

Belangrijke nieuwe boeken

In het grote Engelse taalgebied verschijnen voortdurend nieuwe boeken over deze onderwerpen. Ik licht er drie uit. In 2016 verscheen ‘The New Christian Zionism: fresh perspectives on Israël & the land’. Het boek is samengesteld en geredigeerd door Gerald R. McDermott. Het bevat twaalf essays van tien verschillende christelijke en messiaans-joodse theologen, onder wie Mark Kinzer en David Rudolph, plus een voortreffelijke inleiding door Gerald McDermott zelf. Onderwerpen die aan de orde komen zijn onder meer zionisme in het Mattheüs evangelie, zionisme in Lukas-Handelingen en zionisme in de geschriften van de apostel Paulus. Wie zijn visie op christelijk zionisme verder wil verdiepen zal in dit boek veel van zijn gading vinden.

Dan verscheen van de hand van William S. Campbell in 2018 een uitzonderlijk waardevolle en bovendien goed leesbare studie over de apostel Paulus in relatie tot Israël en de volken. De titel luidt ‘The nations in the divine economy: Paul’s covenantal hermeneutics and participation in Christ’. Campbell heeft decennia lang Bijbelse theologie gedoceerd aan onder meer de Universiteit van Wales. Hij heeft tal van publicaties op zijn naam staan over de sociale en historische context van de brieven van Paulus en identiteitsvorming in het vroege jodendom en het vroege christendom. Campbell is heel zijn werkzame leven als theoloog intensief met Paulus bezig geweest. Hij is zeer goed op de hoogte van wat in de loop der jaren door theologen over Paulus is gepubliceerd. Hij is altijd overtuigd geweest van de blijvende centrale plaats van Israël en een scherp criticus van het vervangingsdenken. Campbell beheerst de hele thematiek als weinig anderen. Het boek van ruim 400 pagina’s biedt een schat aan belangrijke waardevolle inzichten.

Eveneens in 2018 verscheen het lang verwachte werk van Mark Kinzer over Israël-christologie, ‘Jerusalem Crucified, Jerusalem Risen: the Resurrected Messiah, the Jewish People, and the Land of Promise’. Kinzer heeft er ruim zeven jaar aan gewerkt. In het boek besteedt hij ook regelmatig aandacht aan de theologie van N.T. (Tom) Wright die hij zowel prijst als onder kritiek stelt. Darrell Bock van Dallas Theological Seminary schrijft het volgende over dit nieuwste boek van Kinzer: “Dit is een fascinerend boek. Kinzer houdt een sterk pleidooi dat Israël een dermate centrale plaats inneemt in de boodschap van het evangelie zelf, dat het verwijderen van die plaats en de hoop die ermee verband houdt, in ernstige mate verwatert waar het in het evangelie om draait.” Gerald McDermott schrijft: “Lezers van dit boek zullen gezichtspunten over Jezus en de vroege kerk ontdekken die de hele bekende christelijke theologie in een nieuw licht doet staan.” Gavin D’Costa van de Universiteit van Bristol zegt het volgende: “Dit werk van Kinzer is baanbrekend. Hij focust met name op Lucas en Handelingen om aan te tonen dat Jeruzalem toen, nu en in de toekomst een centrale plaats inneemt voor de hoop van de Joodse Messias, Jezus – en dus voor zijn Lichaam dat de gemeente is, zowel voor het Joodse deel als voor de gelovigen uit de volken. Het Goede Nieuws is geografisch. Kinzer ontwikkelt een nieuwe vorm van zionisme waarin Christus een centrale plaats inneemt.”

Ik hoop zo een indruk te hebben gegeven van post-supersessionist theologie die naar meer doet smaken. Post-supersessionism is een fascinerende nieuwe ontwikkeling van waaruit veel theologisch materiaal wordt aangereikt om op verantwoorde en bedachtzame wijze verder te kunnen bouwen aan een christendom zonder vervangingsdenken. Het is te hopen dat deze theologie ook zijn weg zal gaan vinden naar de verschillende theologie-opleidingen in ons taalgebied.

1 Hier moet zeker de productieve belangrijke Duitse theoloog Friedrich-Wilhelm Marquardt (1926-2002) genoemd worden.

2 Mark Kinzer behoort tot de belangrijkste Messiaans Joodse theologen van dit moment. Sinds 2005 verschenen vier boeken van zijn hand die stuk voor stuk een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het verder ontwikkelen van een volwaardige nieuwtestamentische theologie zonder vervangingsdenken. Zie voor meer over Mark Kinzer zijn website www.markkinzer.com

3 Zie de website van de in 2017 opgerichte Society for Post-Supersessionist Theology www.post-supersessionism.com

4 Tucker, Brian, Reading Romans after supersessionism: the continuation of Jewish Covenantal Identity, Series Preface, pag. II, Eugene, Oregon, Cascade Books, 2018,

5 Uitgegeven door Cascade Books / Wipf and Stock Publishers. De volgende drie titels zijn tot nu toe verschenen: Reading Romans after supersessionism: the continuation of Jewish Covenantal Identity, Reading Ephesians & Colossians after supersessionism: Christ’s Mission through Israel to the Nations en Reading Philippians after supersessionism: Jews, Gentiles and Covenant Identity.

6 Zie voor meer informatie over David Rudolph en Messiaans Joodse studies www.tku.edu/faculty/dr-david-rudolph/. Zie ook MJStudies, A Gateway to Post-Supersessionist New Testament Scholarship, www.mjstudies.com