Een veelbelovende Joods-christelijke dialoog

Door J. Bol

Het was zeer begrijpelijk geweest wanneer na de Holocaust Joodse denkers iedere lust tot enig gesprek met christelijke denkers zou zijn vergaan. Het tegendeel is echter het geval geweest. Sterker nog, het initiatief voor een gesprek kwam al kort na de Tweede Wereldoorlog zelfs regelmatig van Joodse kant. Een bekende naam in dit verband is de Franse Joodse historicus Jules Isaac, schrijver van het zeer invloedrijke boek ‘Jesus et Israël’, een boek dat hij begon te schrijven terwijl hij in Frankrijk ondergedoken zat. Zijn vrouw, die intussen al diep betrokken was geraakt bij de studie van haar man naar de wortels van het antisemitisme in het christendom, wist een briefje uit de trein te smokkelen die haar naar Auschwitz voeren zou. Ze schreef: “Red jezelf voor je werk; de wereld wacht erop”. Dit korte briefje is bepalend geweest voor Isaac’s verdere leven. Het was Jules Isaac die de term ‘catechese der verguizing’ introduceerde. Tijdens zijn onderduikperiode was hij regelmatig in gesprek met verschillende predikanten over de wortels van het antisemitisme in de christelijke theologie. Zijn vrouw, dochter en schoonzoon kwamen allen om in Auschwitz. Na de oorlog stichtte Isaac in 1948 ‘L’Amitié Judeo-Chretienne’, een groep bestaande uit Joden en christenen. Zij stelden zich ten doel om verkeerde ideeën over het geloof van Joden en Christenen volledig uit de wereld te helpen en om te werken aan een positieve waardering over en weer van elkaars geloofstraditie. Isaacs persoonlijke onderhoud in 1960 met paus Johannes XXIII was de aanleiding voor de historische encycliek Nostra Aetate. In deze encycliek nam de Rooms Katholieke kerk voor het eerst in 1800 jaar officieel afstand van het christelijke antijudaïsme.

Lees meer

De theologische strijd over de landbelofte

Door J. Bol

Afgelopen jaar 2012 wist Steven Paas met zijn boek Christian Zionism Examined de nodige beroering te veroorzaken. Gelet op de extreme standpunten die de auteur inneemt en de vaak dubieuze onderbouwing was dat niet verwonderlijk. Het boek van Paas kan vergeleken worden met een bulldozer. De vrucht van pakweg zestig jaar theologische bezinning op de relatie Kerk-Israël denkt hij met een boekje van 135 pagina’s in een keer naar de prullenbak te kunnen verwijzen. Iedere theologie die niet in het spoor van het oude vervangingsdenken wenst te lopen is anathema bij Paas. Wie een vraagteken durft te stellen bij het credo van de vervangingstheologie krijgt van hem het etiket ‘christenzionist’ opgeplakt. En dat etiket staat bij Paas voor een ernstige vorm van ketterij. Bij lezing dringt zich onvermijdelijk de vraag op waar Paas dit allemaal vandaan haalt. Een blik in de index achter in zijn boek verschaft helderheid. We komen daar de naam van Stephen Sizer tegen. Deze Engelse theoloog is veruit de meest geciteerde auteur in het boek van Paas. Dit verklaart veel.

Lees meer

De kracht van ideeën

Twee opmerkelijke initiatieven in Israël

Door J. Bol

In het voorjaar van 2014 was ik zestien dagen voor een studiereis in Israël. Deze keer stond het bezoeken van twee boeiende nieuwe Israëlische organisaties op mijn programma. Maar eerst een paar algemene indrukken.

Ik weet niet hoe het u vergaat, maar maar wie een hart voor Israël. heeft en het nieuws rond dit land in enige mate volgt, krijgt gemakkelijk het idee dat Joden In Israël het psychisch toch wel zwaar moeten hebben. Want het is nogal wat om jaar in jaar uit in het besef te moeten leven dat je als land omringd bent met niets dan vijandige staten, de een wat vijandiger dan de andere. Toegegeven, met Egypte en Jordanië bestaan sinds een aantal jaren vredesakkoorden. Met die landen is geen sprake van een koude oorlog maar evenmin van een warme vrede. Bij mijn weten is er voor Joodse Israëli’s nog steeds maar een manier om probleemloos zonder kleerscheuren of erger hun land te verlaten en binnen te komen: dat is via de luchthaven Ben Goerion. Probeer je eens voor te stellen dat de enige veilige manier om Nederland te verlaten of binnen te komen Schiphol zou zijn. Dit bittere en veelzeggende gegeven roept het beeld van een belegerd land op. … En dat is Israël dus ook. Nog steeds. Al 67 jaar lang. Dit moet toch een impact hebben op het psychisch welbevinden van de gemiddelde Joodse Israëliër. Ja, dat zou je denken. Maar het straatbeeld toont heel anders was mijn ervaring.

Lees meer

De God van Israël en de christelijke theologie – deel 2

Naar aanleiding van R. Kendall Soulen, The God of Israel and Christian Theology, Fortress Press 1996

Door J. Bol

In mijn eerste artikel over het boek ‘The God of Israël and Christian Theology’ zette ik Kendall Soulens belangrijkste argumenten voor de theologische onhoudbaarheid van de vervangingstheologie op een rij. Het artikel sloot af met een bespreking van de diep ingrijpende invloed van wat Soulen de ‘canonical narrative’ noemt en het nauw daarmee samenhangende structurele karakter van de vervangingstheologie. Voor Soulens argumenten en voor zijn bespreking van de ‘ canonical narrative’ verwijs ik de lezer naar mijn in het novembernummer 2011 verschenen eerste artikel. In de door de vroege kerk ontworpen ‘canonical narrative’, het basisontwerp van Schepping-Zondeval-Komst van Christus en Voleinding, stond de geschiedenis van Israël en haar weg met God van meet af aan in de schaduw van het Evangelie. Soulen merkt in dit verband op: “Het resultaat is dat Gods identiteit als de God van Israël en de God van de geschiedenis van het Joodse volk nagenoeg geen rol van betekenis meer spelen in het beeld dat christenen van God hebben.” (pag. 33).

Lees meer

De God van Israël en de christelijke theologie – deel 1

Naar aanleiding van het gelijknamige boek van R. Kendall Soulen

Door: J. Bol

Ruim vier jaar geleden werd me pas voor het eerst duidelijk hoe ernstig de geschiedenis van het christendom belast is met antijudaïsme. Sindsdien hebben de anti-Joodse theologie van de vroege kerk, de anti-Joodse wetgeving sinds keizer Constantijn en de vele moordpartijen onder Joden sinds de kruistochten enorme vragen bij me opgeroepen. De meest dringende was hoe dit alles te rijmen met het evangelie van vergeving en naastenliefde dat me sinds jaren zo dierbaar is geworden. Het moge duidelijk zijn dat het niet te rijmen valt. De ontstaansgeschiedenis van de vervangingstheologie is onlosmakelijk verbonden met het antijudaïsme van de vroege kerk. En wat te denken van de gereformeerde theologie die me ook al heel lang dierbaar is? Het werd me na veel studie duidelijk dat ook deze traditie getekend is door de vervangingstheologie die teruggaat op de vroege kerkvaders Justinus en Irenaeus. Een vervangingstheologie die uiteindelijk haar definitieve beslag kreeg onder de kerkvader der kerkvaders, Augustinus.

Lees meer

De Israël boycot in context

door J. Bol

De afgelopen maanden zijn Israël vrienden in Nederland en daarbuiten opgeschrikt door een naar het zich laat aanzien aan kracht winnende boycot beweging tegen de staat Israël. We kennen onderhand allemaal wel de namen van Nederlandse bedrijven die gemeend hebben hun investeringen in Israël, dan wel hun economische activiteiten daar te moeten beëindigen. Vitens Royal Haskoning en PGGM. En intussen is de BDS lobby in ons land bezig ook het ABP, het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds te pressen om haar investeringen in Israëlische banken te stop te zetten. In Nederland maakt kruisridder Dries van Agt zich o.a. sterk voor deze ‘rechtvaardige zaak ‘. Van Agt is al jaren goed voor een chronisch tentoongesteld staaltje van volstrekt eenzijdige morele verontwaardiging over het conflict tussen de staat Israël en de Palestijnse leiders. Voor wie het nog niet weet, BDS staat voor ‘Boycot, Deinvestment en Sanctions’. In gewoon Nederlands: ‘boycot, terugtrekken van investeringen en sancties’. De Engelse naam verraadt al dat dit geen Nederlands initiatief is. Maar waar komt het dan vandaan en wie zijn de drijvende krachten achter deze beweging? En waar staan ze voor?

Lees meer

De adversus judaeos literatuur

Rosemary Ruether over de kerkvaders en de Joden

Door J. Bol

De Holocaust is zonder enige twijfel de grootste en meest vreselijke genocide uit de wereldgeschiedenis. Ze vond plaats midden in de moderne tijd, in een tijd van ongekende wetenschappelijke doorbraken en technische vooruitgang, in het hart van christelijk Europa. En dat nog wel in Duitsland, cultureel gezien destijds een van de hoogst ontwikkelde Europese landen, het land van Bach, Goethe en Schiller. Veel historici, filosofen, sociologen en theologen hebben zich gebogen over de vraag hoe dit heeft kunnen gebeuren. Een stroom van publicaties die vooral op gang kwam in de jaren zestig van de vorige eeuw, en die sindsdien wereldwijd onverminderd aanhoudt, is daar getuige van. De Holocaust is uiteindelijk voor velen een raadsel gebleken. Ondanks tal van diepgravende studies blijft namelijk ten diepste de vraag onbeantwoord hoe de niets ontziende haat van de nazi’s tegen de Joden, en de bloedstollende wreedheid en onmenselijkheid waarmee de massamoord werd uitgevoerd, verklaard kunnen worden. Diverse auteurs kwamen nadat alles in kaart was gebracht tot de conclusie dat iedere verklaring uiteindelijk tekort schiet, dat de Holocaust een unieke demonische dimensie heeft die iedere wetenschappelijke verklaring tart.

Lees meer

Burger van twee werelden

Door J. Bol

Wijlen dr. W. Aalders schreef jaren terug een lezenswaardig boek onder de titel: ‘Burger van twee werelden’. Ik heb het boek ooit gelezen en meen dat Aalders de ‘dubbele nationaliteit’ van de christen op het oog had met deze titel. In zijn geval burger van Nederland en burger van een rijk in de hemelen. Je moet dan direct denken aan Philippenzen 3 vers 20. Met de loyaliteitsconflicten die dit kan opleveren in het leven van een christen zijn we allemaal bekend. Maar ik doel met deze titel nu op iets anders. Als christen voel ik me steeds meer als burger in twee andere werelden. Ik ben christen, lid van een kerk en maak deel uit van de bredere nationale en ook mondiale christelijke gemeenschap. Tot die wereld behoren ook christelijke denkers, theologen, filosofen, historici, ethici en wat dies meer zij. Maar de afgelopen tien jaar ben ik ook steeds meer geboeid en gegrepen geraakt door een andere wereld: de wereld van het Jodendom. Dat begon als ik me goed herinner met het lezen van boeken van Chaim Potok. Ik meen dat ik bij hem ergens las over een rabbi die op de vraag of de Messias al gekomen was naar buiten keek, constateerde dat alles er nog net zo uitzag als altijd en daarom de vraagsteller met een nee antwoordde. Dat bleef bij me haken. Wij christenen belijden dat in Jezus de Messias al gekomen is ook al verwachten wij Hem nog een tweede keer terug. Maar die rabbi had natuurlijk wel een punt. Het ziet er nog niet bepaald uit of het met de Messias beloofde vrederijk al is aangebroken wanneer we onze straat inkijken of erger, het journaal aanzetten.

Lees meer

Terugwaarts christen strijders

Door J. Bol

Onlangs verzuchtte ik tegenover mijn vrouw dat de kerk op een ongeneeslijke patiënt begint te lijken. “En een ongeneeslijke patiënt is uiteindelijk een terminaal patiënt” wist ik er uit mijn ervaring als voormalig verpleegkundige aan toe te voegen. De aanleiding tot deze, toegegeven, wel erg sombere uitlating, waren wat uitspraken van Arjan Plaisier, scriba van de PKN, in het Reformatorisch Dagblad van zaterdag 20 oktober. Plaisier liet weten dat “de hand wordt overspeeld wanneer met te grote stelligheid wordt betoogd dat de landbelofte onverkort blijft gelden, zeker wanneer dit nader ingevuld wordt als de belofte van een Rijk van Israël in Palestina, met Jeruzalem als hoofdstad… Zelfs in Romeinen 9 tot 11, waar Paulus zo uitgebreid op het Joodse volk ingaat, staat er geen letter over.”
Plaisier, scriba van de PKN, een kerk die in haar kerkorde( art.1 lid 7) belijdt onopgeefbaar verbonden te zijn met het volk Israël, stelt tegenwoordig dus vraagtekens bij de blijvende geldigheid van de landbelofte, een belofte gedaan aan datzelfde volk Israël waarmee de PKN belijdt onopgeefbaar verbonden te zijn. Hoe de scriba vraagtekens kan stellen bij wat God onder ede in het kader van een eeuwigdurend verbond aan Abraham en zijn nageslacht heeft beloofd is mij een raadsel. Ik noem de Schriftplaatsen nog maar weer even waar we deze onvoorwaardelijke belofte van God gedaan aan Abraham, Isaac en Jacob aantreffen: Genesis 12 vers 7, Genesis 15 vers 18, Genesis 17 vers 8, Genesis 26 verzen 2 tot en met 5, Genesis 28 vers 13, Genesis 35 vers 12. De scriba van de PKN merkt in hetzelfde artikel op dat we hier in het Nieuwe Testament eigenlijk niet veel over lezen en dat er in Romeinen 9-11, waar Paulus diep op het Joodse volk ingaat, ook met geen woord over het land wordt gerept.

Lees meer

Wie was Jonathan Edwards?

Lezing gehouden op de themadag van de George Whitefield stichting, 19 april 2008, Poortkerk, Veenendaal

Door J. Bol

Om maar met de deur in huis te vallen: een tamelijke onbekende in Nederland, een zeer bekend theoloog, filosoof, zendeling, bijbelleraar en opwekkingsprediker in de Verenigde Staten en de bredere Engelstalige wereld. Geef een zoekopdracht op Google en je krijgt 1.480.000 hits ! Toegegeven: een aantal van de hits betreft de atleet Jonathan Edwards die het wereldrecord hink stap springen op zijn naam heeft staan: 18,29 meter in 1995 in Goteburg. En dan hebben we nog de zanger Jonathan Edwards die ook een aantal van de 1.480.000 hits op het internet voor zijn rekening neemt. Maar het merendeel van de 1.480.000, ik schat zo’n ruim 1.200.000 betreffen toch de Jonathan Edwards over wie we het vandaag gaan hebben. Dat is een fenomenaal aantal voor iemand die vandaag op een kleine maand na precies 250 jaar geleden is overleden.

Lees meer