Studiedag 14 november is urgenter dan ooit.
Onlangs verscheen een nieuw boek van de theoloog Hans van Oort dat intussen de nodige aandacht heeft getrokken. Het boek heeft de nogal pretentieus klinkende titel ‘Israël? Wat Jezus, apostelen en evangelieschrijvers werkelijk zeggen’. Hans van Oort (1949) is tegenwoordig hoogleraar ‘Origins of Christianity’ aan de Universiteit van Pretoria. Voorheen was hij verbonden aan de Universiteit Utrecht en de Radboud Universiteit Nijmegen. Van Oort is ook lid van diverse internationale organisaties en academies van wetenschappen en was in 1998-1999 Visiting Professor in Oxford, Londen en Warwick in dienst van de British Academy. Hij staat met name bekend om zijn vele boeken over de kerkvader Augustinus. Ik bedoel maar: niet de eerste de beste. En daar begint mijn verbijstering. Want wat beweert deze knappe hoogleraar theologie met een indrukwekkende staat van dienst zoal in zijn recent bij Amsterdam University Press uitgegeven boek? Kern van zijn betoog is dat er geen enkele theologische grond en rechtvaardiging zou bestaan voor de staat Israël. Hij heeft een groot probleem met christenen die op grond van de Bijbel achter de staat Israël staan. Ik citeer uit een interview met van Oort in dagblad Trouw van 9 oktober: “Wat ik nog niet eerder had gedaan, was het hele Nieuwe Testament grondig doorwerken, in het Grieks.” Daarbij lette hij vooral op wat erin stond over een te verwachten Joodse staat. Zijn conclusie: als je die geschriften goed leest en geen teksten uit hun verband rukt, dan blijft er geen spaan heel van het idee dat je als christen achter de staat Israël zou moeten staan. Integendeel.” (…) Wie bij het huidige Israël warme gevoelens heeft omdat het ‘Gods oogappel’ is, krijgt van Van Oort een koude douche. Van Oort: “Israël’ is een verwarrend begrip, omdat je er wel zes betekenissen aan kunt toekennen. Christelijk gesproken is ‘Israël’ de naam voor de nieuwe messiaanse gemeenschap van alle mensen die het geloof van en in Jezus delen. Dat zijn Joden en niet-Joden die samen de kerk vormen.” (…) Oud-PKN-voorman René de Reuver zei bij Van Oorts boekpresentatie dat het pleidooi om de band met de staat Israël door te snijden, riekt naar ‘vervangingstheologie’. Alsof de kerk de plaats inneemt van het oude Joodse volk. Dat heeft in de geschiedenis van het christelijk antisemitisme een nare rol gespeeld. Van Oort reageert geprikkeld. “Ik bepleit geen vervangingstheologie, ik geef weer wat Paulus en al die andere auteurs van het Nieuwe Testament vonden.” Tot zover het interview in Trouw. Maar natuurlijk is wat Hans van Oort beweert wel degelijk vervangingstheologie. Het vervangingsdenken kent verschillende gedaanten. Dit is er een van.
Wat moeten we hier nu van denken ? Laat ik kort zijn. Ik vind het ronduit verbijsterend dat iemand met zoveel theologische kennis met zo’n stelligheid tot dergelijke uiterst aanvechtbare conclusies komt. Ik kan zo een rij gerenommeerde theologen opnoemen die geen spaan heel zouden laten van wat van Oort hier beweert. Kennelijk is van Oort volslagen onbekend met de relatief nieuwe school van gerenommeerde protestante, rooms-katholieke en joodse postsupersessionist theologen die vooral, maar zeker niet alleen, in de Verenigde Staten en Duitsland te vinden zijn. Ik noem slechts een paar namen, er zijn er veel meer: Matthew Levering, Gavin D’Costa, Thomas en Ursula Schumacher, Mark Kinzer, Matthew Tapie, Bruce Marshall, Jennifer Rosner, Mark Nanos, Amy – Jill Levine en in ons land Henk Bakker en Michael Mulder. Onbegrijpelijk dat iemand met zo’n staat van dienst blijkbaar geheel onbekend is met een van de belangrijkste nieuwe ontwikkelingen in de theologie over kerk en Israël.
Dit boek van van Oort maakt eens te meer duidelijk hoe hardnekkig het vervangingsdenken nog steeds is. Het laat weer eens zien dat de studiedag die we 14 november hopen te houden geen overbodige luxe is. Deze studiedag zal helemaal in het teken staan van de prangende vraag hoe het vervangingsdenken juist op het grondvlak van de kerk overwonnen kan gaan worden. Wat is daar voor nodig? Wat zou daarin kunnen helpen? Hoe kan je als ‘gewone christen’ de bijbel leren lezen zonder dat het vervangingsdenken een rol speelt? En hoe kan je preken zonder dat vervangingsdenken in de weg zit? Is dat iets ingewikkelds waar per definitie veel theologie bij komt kijken? Of zou dat ook makkelijker kunnen? Ik vind dat allemaal heel spannende vragen. Vrijdag 14 november gaat het naar ik hoop een stuk duidelijker worden. Natuurlijk kunt u zich nog voor deze studiedag opgeven. Opgave kan nog tot 10 november.